- ایمنی از حریق در ساختمان
کلیات
ایمنی از حریق در ساختمان به کمک تحقیق، طراحی و مدیریت می گردد. دامنه مطالعاتی آن بسیار وسیع و شامل علوم مختلف و رشته های گوناگون است. علاوه بر علوم فنی و تجربی در صنعت و ساختمان، از علوم اداری، روان شناسی، جامعه شناسی و دانشهای مشابه نیز استفاده می شود که هر یک به نحوی و اندازه ای در آن سهیم هستند. برای دستیابی به ایمنی از حریق از سه راه می توان اقدام کرد.
شناخت علل به وجود آمدن حریق و کوشش برای جلوگیری از بروز آن.
شناسایی دلایل رشد و گسترش حریق و کوشش برای مصون و محفوظ ماندن در مقابل آن.
یادگیری اداره کردن حریق و کوشش برای کنترل و خاموش نمودن آتش سوزی.
در عمل، با علم و آگاهی به اینکه حریقها چگونه بروز می کنند، چطور گسترش می یابند و به چه نحو می توان آنها را کنترل و خاموش نمود. از طریق انجام برنامه هایی جداگانه برای فراهم نمودن ایمنی اقدام می شود.
الف) تدوین و اجرای استاندارد ها و آیین نامه های پیشگیری از بروز حریق این گروه برنامه ریزیها شامل تمام ملزومات و اقداماتی است که به نحوی موجبات آتش سوزی و بروز حریق را از میان بردارند. فعالیتهایی مانند کوششهای تحقیقاتی و تعلیماتی پیرامون مسائل جگوناگون آتش گیری و آتش سوزی، تهیه و تنظیم و آموزش توصیه ها و پیشگیرها، توسعه روشهای اداری و خدمات اداری و خدمات ایمنی و به طور کلی تمام اقداماتی که در مجموع به خاطر روبه رو نشدن با آتش سوزی به کار می روند، از این زمره اند. این گروه فعالیتها معمولاً در مراکزی مانند دانشگاهها آزمایشگاههای آتش و حریق شناسی، سازمانهای پژوهشهای علمی و صنعتی، موسسه های تحقیقاتی و تهیه استاندارد و گاهی شرکتهای بیمه آتش سوزی انجام می گیرد. این اقدامات همگی زیز عنوان ممانعت از حریق نام برده می شوند.
ب) تدوین و اجرای استانداردها و آیین نامه های ساختمانی محافظت در برابر حریق به طور کلی، این کوششها به منظور فراهم نمودن شرایطی از پیش بررسی، تدارک و طرح می شوند تا در صورت وقوع حریق، تلفات و زیانهای جانی و مالی ناشی از آتش سوزی به کمترین مقدار برسد. این طرز عمل که در حقیقت نوعی مواجه شدن با حریق به شکل ساکن و غیر عامل است، در جهت محافظت مواجه شونده ها ( اعم از انسان، ساختمان و غیره) و همچنین کنترل و جلوگیری از رشد، گسترش و ادامه آتش سوزی به کار گرفته می شود. این دور اندیشیها در قلمرو و موضوع فعالیت موسسه های تحقیقاتی ممانعت از حریق نیست و بیشتر در حوزه فعالیت سازمانهایی است که بر صنعت ساختمان و ساخت نظارت دارند. اصطلاح محافظت در برابر حریق[1] در اینجا مترادف با افزایش ایمنی، قابلیت، استعداد، تأثیر پذیری و مقدار مقاومت مواجه شونده در برابر آتش سوزی و گسترش حریق به کار می رود.
پ) ایجاد سازمانهای آتش نشانی و توسعه تدابیر و تعلیمات اطفای حریق، این گروه برنامه ها مواقعی به کار گرفته می شوند که حریق وقوع یافته است و ناچار باید به طور فعال و عامل با آن مبارزه کرد. در واقع، آخرین تلاشهایی هستند که به امید حفظ ایمنی می توان به آنها متوسل شد. هزینه به کارگیری این کوششها نسبتاً زیاد است اما در مواردی که آگاهی دانش و فرهنگ ممانعت و محافظت برای دستیابی به ایمنی کفایت نمی کند ضمن از دست رفتن بخشی از ایمنی[2] الزماً باید در این مسیر گام برداشت. روشن است که تنها با تشکیل گروههای آتش نشان و تدارک دستگاهها و وسایل مبارزه با حریق نمی توان به ایمنی مطلوب دست یافت و لزوماً باید در ایجاد و توسعه فنون مبارزه با حریق و تنظیم و تعلیم عملیات و تدابیر آتش نشانی نیز همت گماشت.
از دیدگاه نظری، کوشش به هر یک از سه طریقی که ذکر شد باید به دستیابی کامل ایمنی منجر شود ولی در عمل برای رسیدن به ایمنی، همواره از تمام روشها به طور جمعی و هماهنگ کمک گرفته می شود الیته میان فعالیتهای ایمنی از آتش سوزی نمی توان حد و مرز کاملاً مشخصی و دقیقی ترسیم کرد و هر چند که مشخصات و ملزومات هر یک از این فعالیتها با دیگری تفاوتهایی مخصوص دارد، معمولاً برای برنامه ریزی اقدامات یک گروه لازم می شود که استاندارد ها و خواسته های گروه دیگر نیز مد نظر قرار گیرد.
لازم است توضیح داده شود که بسیاری از کوششها حالتی مشترک داشته و می توان آنها را جزء همه گروهها منظور نمود. تأمین شبکه آبرسانی شهری برای عملیات اطفای حریق، آموزش همگانی و بالا بردن فرهنگ عمومی در مورد آتش سوزی و آتش نشانی، تدارک وسایل خودکار خاموش کننده و جلوگیری از حریق در ساختمانها ( شبکه آبفشانهای خودکار) و مانند آن از این گونه کوششها هستند. در این گزارش، اصولاً فقط جنبه های مخلتف محافظت در برابر حریق(بند ب) برای ساختمان مورد بحث قرار گرفته است و از کوششهای ممانعت از حریق و تدابیر و ملزومات مبارزه با حریق ( بندهای الف و پ) صحبتی به میان نمی آید.
1-2- اهمیت و ارزش آیین نامه های محافظت در برابر حریق
با اینکه تدوین آیین نامه های محافظت در برابر حریق و تشویق برای رعایت و به کار بردن دستورها و توصیه های مندرج در آنها، از دیدگاه ایمنی همگانی برای یک جامعه اهمیتی مخصوص دارد و نیز با اینکه برقراری این گونه ضوابط و معیارها برای جلوگیری از گسترش آتش سوزیها و تلفات و ضایعات انسانی و از دست رفتنهای بی دلیل سرمایه و ثروت کمک موثری به شمار می آید. باز هم در بسیاری از کشورها در مقایسه با دیگر ضوابط ساختمای، به این گروه از مقررات آن طور که باید اهمیت داده نمی شود. این سهل انگاری چه به خاطر عدم توجه فرهنگ عمومی باشد یا به خاطر ضعف خود آیین نامه ها که دلیل آن در زیر ذکر می شود، به هر حال برای آن – با توجه به خساراتی که آتش به طور مداوم و به زور به جان و مال افراد جامعه وارد می کند - هیچ عذر موجهی وجود ندارد.
دلیل اصلی ناتوان و ضعیف بودن آیین نامه های محافظت در برابر حریق این است که نظریه ها و دیدگاههای مردم در زمینه تهیه و تنظیم این گونه مقررات، مبهم و نامعلوم می باشد. نداشتن آگاهی به رفتار آتش و ویژگیهای ساختمانی از یک سو، و گوناگونی و مغایرت فاحش حریقها با هم از سوی دیگر، باعث می شود تا هر کس در مورد احتمال وقوع حریق و چگونگی پیش بینیهای مورد نیاز در ساختمان به طور متفاوتی اظهار نظر و داوری کند سلیقه و عقیده مالک طراح، سازنده، بازرش و مسئول ساختمان و دیگران ممکن است هر کدام از آنچه یک متخصص حفاظت از حریق یا یک آیین نامه نویس معتقد است. متفاوت و دیگرگونه باشد، معمولاً مردم به زیبایی و شکل ظاهری ساختمان، مقدار استفاده، جنبه های اقتصادی، بیشترین بهره برداری با کمترین هزینه و مسائلی از این دسته توجه دارند.
برای اینکه مشکل آتش سوزی و دلایل بی اعتنایی به مقررات مربوط به آن بهتر درک شود، آن را با مشکل وزن و جاذبه در ساختمان مقایسه می کنیم. حریق و جاذبه، هر یک به طور مستقیم ولی به نحوی متفاوت، در انهدام بنا و ایجاد تلفات و خسارات دخالت دارند.
هیجده قرن پیش از میلاد مسیح، در بابل پادشاهی به نام همورابی قوانینی را بنیان نهاد که بخشی از آن به مسائل ایستایی و مقاومت ساختمان در مقابل وزن مربوط می شد، از جمله اینکه معمار یک ساختمان محکوم به مرگ است هر گاه بنایی که می سازد فرو ریزد و موجب مرگ مالک آن شود هر چند قبل از قوانین همورابی نیز عقل سلیم حکم می کرد که ساختمان نباید برسر کسی خراب شود، ولی این قوانین طی گذشت قرون متمادی این فرهنگ را به وجود آورد که ساختمان باید چنان بنا شود که پایدار ماند و بر سر کسی فرو نریزد.
از طی مسئله حریق مانند مسائل ریاضی همواره دارای جوابهای معلوم و یک شکل نیست. مسائل و مشکلات به ظاهر یک شکل در موارد و موقعیتهای مختلف جوابهای متفاوت می دهند و برای حل مسئله حریق و کنترل آتش سوزی باید پیرامون موضوعات بسیار مختلفی ضوابط و مقررات تعیین نمود که خود این تنوع ارتباط بین عمل معمار و چگونگی تلفات و خسارات ناشی از حریق را لوث می کند. در زمره ضوابط گوناگونی که باید تعیین شود، می توان از ضوابط زیر نام برد:
ضوابط برای اعضای باربر ساختمان و ایستایی بنا در مقابل حریق.
ضوابط برای اجزای داخلی بنا از قبیل، دیوارها، پلکانها، دودکشها، کانالها، سقفهای کاذب، نازک کاریها، تزئینات ساختمان و غیره.
ضوابط برای محدود و مهار کردن آتش، مانند: دور تا دور بستن معابر عمودی حریق، آتش بند کردن منافذ و روزنه ها و نظایر آن.
ضوابط برای تأسیسات مکانکی و برق ساختمان.
ضوابط برای شکل معماری، وسعت ارتفاع ساختمان
ضوابط برای کنترل مواد و اشیای سوختنی داخل ساختمان و بار حریق
ضوابط برای شبکه های تشخیص و اعلام و تسهیلات کشف کننده و آگهی دهنده حریق
ضوابط برای شبکه های خودکار آتش نشانی و تجهیزات و روشها مبارزه با آتش سوزی
ضوابط برای مسیرهای خروج از ساختمان و فرار از حریق
ضوابط برای جلوگیری از سرایت حریق از ساختمانی به ساختمان دیگر، مقررات مربوط به دیوارهای خارجی بنا، بامها و رعایت فاصله بین دو ساختمان
اینها و بسیاری ضوابط دیگر همه برای تدوین آیین نامه های محافظت در برابر حریق با اهمیت، اساسی و الزامی هستند و تنوع و پیچیدگی بیش از حدی که در تنظیم و تدوین آنها موجود است طبعاً تفاوتها و اختلافهایی را در دیدگاهها و نظریه های عمومی به وجود خواهد آورد که نهایتاً باعث بی توجهی به مقررات و آیین نامه های محافظت در برابر حریق می شود.
ارزش آیین نامه های محافظت در برابر حریق همیشه در نحوه پاسخگویی آنها به اهداف اساسی این حفاظت مستتر می باشد و اهداف اساسی محافظت در برابر حریق به تریتب اهمیت از این قرارند:
تأمین سلامت مأموران آتش نشان- ساختمام باید طوری طرح و اجرا شود که در زمان وقوع حریق جان مأموران نجات و آتش نشانها را به مخاطره نیندازد و مانع فعالیتهای موثر آنان در انجام عملیات مبارزه با حریق نباشد.
به حداقل رسانیدن خسارات مالی – ساختمان باید طوری ساخته شود که در صورت بروز حریق در آن، زیان مالی به حداقل ممکن محدود باشد، غیر قابل استفاده نشود و با محدود و محبوس نمودن آتش به داخل خود مانع گسترش و سرایت حریق به ساختمانهای مجاور باشد.
برای تدوین مقررات حفاظت از حریق در یک جامعه، ابتدا باید عملکرد آتش و چگونگی محافظت در برابر آتش سوزی را شناسایی کرد. سپس با جمع آوری مدارک مختلف و بررسی دانسته های موجود با در نظر گرفتن مشخصات اقلیمی، اجتماعی و ساختمانهای متدوال معیارهای کلی تسلط حریق را تعیین نمود. فقط با در نظر گرفتن این معیارها می توان ضوابط و مقررات یکنواخت و همه جانبه ای را طرحریزی کرد و به نیزهای یک جامعه خاص پاسخ داد.
با به کارگیری شیوه های نوین برنامه ریزی و تجزیه و تحلیل نظامها، به همان گونه که در دیگر خط مشیها نتایج مفید به دست می آید، می توان در جهت شناسایی و تجزیه و تحلیل مفاهیم حفاظت از حریق و نیل به اهداف مورد نظر نیز با اطمینان گام نهاد و اصولاً می توان گفت: آشنایی با عوامل اشتعال و گسترش انواع حریقها در بناهای مختلف( که چگونه این حریقها مشتعل شده و گسترش می یابند) و طبقه بندی آنها و دستیابی به مقدار تأثیر گذاری تغییرات پیشنهادی در مشخصات و ضوابط ( که تا چه حد در محدود نمودن اشتعال، احتراق و گسترش حریقها موثر خواهد بود)، به کمک شیوه های مدرن برنامه ریزی و تجزیه و تحلیل نظامها امکان پذیر است.
از آنچه گفته شد به طور کلی می توان دریافت که هر چند نمی توان مشکل حریق را به طور کامل از میان برداشت یا کنترل نمود، ولی با تهیه و تنظیم یادداشتها و مدارک و تجزیه و تحلیل مسائل و مشکلات می توان در این مسیر گام نهاد، در این راه باید برای بازنگری و اصلاح مستمر مدارک تهیه شده و حتی یافته هایی که با پیشبرد برنامه در آینده پیشنهاد می شوند، اهمیتی مخصوص قائل شد.
1-4- تنظیم مقررا ت مناسب و معمول و کوشش برای پیشبرد آنها
تدوین ضوابط و مقررات نا مناسب و غیر معمول در آیین نامه ها موجب پیدایش ساختمانهایی خواهد شد که با ایمنی عمومی انطباق نخواهند داشت و ضمن تأثیر پذیری و قبول جبران ناپذیر، بسیاری از کوششهای ممانعت و مبارزه با حریق در یک شهر را نیز به طور تأسف آوری خنثی و بی ثمر خواهد کرد. از طرفی، مقرراتی که استادانه و مطابق نیازها و امکانات روز تدوین شوند حداکثر انتفاع جمعی حاصل از پیشرفت تکنیک ساختمان و مصالح را تضمین خواهند کرد.
قدرت حریق و مقاومت ساختمان در برابر آتش سوزی
2-1 کلیات
حریق آتشی است ناخواسته و از اختیار خارج شده و معمولاً دارای گازهای سمی و دودهای خطرناک است. بدون قصد به وجود می آید و در برابر آن احتیاطها و کوششهای ممانعت، محافظت و مبارزه به کار گرفته می شود. تهدیدات و خطرناک حریق در تمام موارد لزوماً تابع حجم آتش و شعله ها نیتس. یک حریق کوچک ممکن است از یک آتش سوزی بزرگ تلفات یا خسارات بیشتری به بار آورد. هر چه قدرت حریق و خطرات آن بیشتر باشد لازم است کوششهای حفاظتی و تهاجمی حساب شده تر و دقیق تری در مقابل آن به کار گرفته شود.
مقاومت ساختمان در برابر آتش سوزی به جنس، چگونگی ترکیب و رفتار مصالح مورد مصرف و نیز حریق بستگی دارد. هر عضو از اعضای ساختمان بر این مبنا ارزیابی می شود که تا چه حد و چند ساعت می تواند در برابر آتش مقاومت کند معنی مقاومت حفظ می کند. یا چه مدت می تواند اتش و خطرات آن را محدود کند و در بعضی موارد نیز ترکیب از این هر دو مورد نظر می باشد.
سابقه مقاومت یابی و آزمایش ساختمان در برابر حریق به سالها قبل از 1918 باز می گردد. در اوایل دهه 1890، برای شناسایی مقاومت اجزای ساختمان در برابر حریق، در بسیاری از کشورها آزمایشهایی به طور پراکنده و به روشهای گوناگون صورت گرفت. در سال 1903 یک کنگره بین المللی تحت نظارت یک کمیته انگلیسی مقرراتی تدوین و توصیه کرد که به کمک آن برای اولین بار شیوه های متعدد آزمایش به صورت استاندارد درآمد. این استاندارد قدیمی و در اصل انگلیسی، روشهای آزمایش برای کفها، سقفها و مصالح مورد استفاده در ساختمان را معرفی کرده و تقسیم کننده های داخلی و نرها را شناسایی نمود. بر این اساس اجزا و مصالح مورد مصرف در ساختمان از نظر مقاومت به سه گروه اصلی کاملاً مقاوم نیمه مقاوم و دارای مقاومت موقت دسته بندی می شدند. برای مثال، حد مقاومت موقت در مورد سقفها و یا کفها موقعی به دست می آید که مسقف در حرارت 815 درجه سانتیگراد بدون داشتن بار اضافی بتواند برای مدت یک ساعت مقامت کند و اگر با باری برابر 820 کیلو گرم بر متر مربع در حرارت 980 درجه سانتیگراد دو ساعت دوام می آورد در گروه نیمه مقاوم بود. برای قرار گرفتن در گروه کاملاً مقاوم شرایط سخت تری وجود داشت و آن اینکه با باری برابر 1365 کیوگرم بر متر مربع در حرارت 980 درجه سانتیگراد بتواند چهار ساعت ایستادگی کند. در این استاندارد، برای درها، دیوارها و تیغه های داخلی نیز به همان صورت ضوابطی تعیین شده بود. مدت آزمایش و درجه حرارت مطابق مطابق همان ارقامی بود که در مورد سقفها و کفها به کار می رفت ولی طبیعتاً به کار بردن بار اضافی در مورد آنها لزومی نداشت. اجزای مزبور می بایست به عنوان یک حایل در برابر آتش دوام می آورند.
اما در استاندارد بالا و حتی آنهایی که پس از آن تنظیم شد. هیچ گاه در انجام آزمایش شدت افروختن آتش و ایجاد حرارت و به اصطلاح توجه به ارزیابی تغییرات درجه حرارت نسبت به زمان یا نرخ آتش مطرح نبود. آتش غالباً به وسیله سوزاندن مقداری چوب تولید می شد و شناختی هم نسبت به خصوصیات حریق وجود نداشت.
در دهه 1920، برای جلوگیری از بروز آتش سوزیهایی که به طور مرتب در اماکن تولیدی و تجاری به وقوع می پیوست و تلفات و خسارات بسیار برجا می گذاشت، پیشنهاد شد که بر اساس اجناس و مواد سوختنی موجود در هر ساختمان، مقررات و ضوابطی به عنوان دوام و مقاومت در برابر حریق، تعیین و اعمال شود، به این معنی که هر چه بار حریق( مقدار مواد سوختنی موجود در ساختمان نسبت به سطح زیر بنا) بیشتر باشد، اعضای ساختمان باید دوام و مقاومت بیشتری در برابر حریق داشته باشند، البته در آن زمان برای مقایسه، ارزیابی و تشخیص مواد سوختنی و مقدار بار حریق معیار و ضابطه ای وجود نداشت.
2-3-1-عوامل به وجود آورنده آتش و راههای مختلف خاموش کردن و جلوگیری از آتش سوزی
آتش از ترکیب سریع اکسیژن با اجسام، مایعات و گازهای سوختنی در درجه حرارتی خاص که درجه اشتعال نامیده می شود، به وجود می آید. پس از اشتعال عمل سوختن یا احتراق ( که خود تولید حرارت می کند) ادامه می یابد تا جسم تماماً سوخته شود. به بیان دیگر می توان گفت که اجسام و مایعات در اثر حرارت به گاز تبدیل شده و گازهای گداخته در اثر ترکیب با اکسیژن تولید شعله می کنند.
اگر از ترکیب اکسیژن و مواد سوختنی ( که سوخت نامیده می شود) جلوگیری کنیم و یا اگر درجه حرارت سوخت را در سطحی پایین تر از درجه اشتعال حفظ کنیم، آتشی به وجود نخواهد آمد و نیز اگر در حالت احتراق به طریقی از فعل و انفعالهای زنجیره ای خودکار احتراق ممانعت کنیم، آتش خاموش خواهد شد. پس به طور کلی با روشهایی که در زیر بدان اشاره می شود، می توان از ادامه آتش سوزی جلوگیری کرد.
کنترل اکسیژن- اگر گاز غیر فعالی جایگزین اکسیژن شود و یا اگر بین اکسیژن و اتش مانعی ایجاد شود، آتش از بین خواهد رفت. به کار بردن برخی گازهای خاموش کننده( مانند گاز کربنیک) کف و بعضی مواد شیمیایی بر اساس این روش متداول شده است.
کنترل سوخت- با نظارت بر مشخصات سوخت، مثلاً جداسازی یا دور از هم و در درجه حرارت پایین نگاه داشتن مواد و در صورت لزوم انتقال آنها، می توان از ادامه آتش سوزی جلوگیری کرد. دقت در نحوه استفاده از مواد سوختنی در ساختمان، خیس کردن مواد سوختنی به کمک آب( قبل از اشتعال و تغییر دادن مشخصات فیزیکی اجسام از جمله روشها ی معمول می باشد.
کنترل حرارت- به کمک آب و یا خاموش کننده های سرمازا( مثلا کپسولهای محتوی اسید و باز)می توان سوخت را سرد نمود و از به وجود آمدن گازهای قابل اشتعال جلوگیری کرد. ترکیب بعضی گازها با اکسیژن موجود در هوا و برخی واکنشهای شیمیایی نیز می تواند جذب حرارت و تولید برودت کند.
ایجاد فعل و انفعالهای زنجیره ای بازدارنده- با به کار بردن انواع مواد بازدارنده مانند هالون می توان اتمها و ملکولهای سوخت و هالون را با اکسیژن موجود در محیط ترکیب کرد و تا زمانی که تمام اکسیژن موجود فعال مصرف نشده، یا سوخت انتقال و تغییر نیافته و یا حرارت هنوز تا درجه لازم پایین نیامده است، عمل را ادامه داد.