چکیده
باغ وحش ها برای آموزش و تفریح بازدید کنندگان و کارهای علمی‌روی حیوانات دایر می‌شوند. بسیاری از حیوانات از قسمتهایی از جهان آورده می‌شوند که بازدید کنندگان امکان یا ضرورت مسافرت به آن مناطق را نمی‌یابند . در باغ وحشها ، حیوانات در جایگاههایی نگهداری می‌شوند که تا حدود امکان به زیستگاه طبیعی و اصلی آنها شباهت داشته باشد. باغ وحشها همچنین از نظر تکثیر و پرورش حیوانات نادر و کمیاب نقش بزرگی ایفا نمایند. سرزمین ایران هم که به دلیل موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد خود دارای تنوع قابل توجهی از گونه های جانوری با خاستگاه جغرافیایی متفاوت است. نیاز به مکانهایی همچو باغ وحش دارد تا بتواند از گونه هایی که در سطح جهان نا یاب و منحصر به فرد و در معرض خطر انقراض هستند نگهداری و مراقبت کند. از این رو شناخت باغ وحشها و اهدافشان و کسب اطلاعاتی دقیق از وضعیت گونه های موجود در این مکانها ، ضروری به نظر می‌رسد.
مقدمه
پرندگان و حیوانات از دیر باز مورد توجه خاص و احترام ایرانیان بوده اند ، به نحوی که در روزگار هخامنشیان، برخی از آنان حتی جنبه تقدس یافته و هنرمندان تصویر آنها راروی دیوار کاخها و معابد نقش می‌کردند . علاوه بر آن، تصاویر این حیوانات و پرندگان به اصطلاح مقدس راگاه از سنگ ، نقره ، طلا ومفرغ می‌ساختند ، یا تصویر آنها را بر آثار هندی خود نقش می‌کردند . عقاب و شاهین به خاطر بلند پروازی و تیز هوشی و تیز جنگی ، غالباّ به صورت تک تک و زمانی باهم ، در یک اثر هنری جلوه گری می‌کنند . با پیشرفت علوم و پی ریزی دانش اکولوژی و توسعه آن که نقش و اهمیت و جایگاه ویژه کلیه مجموعه حیاتی طبیعت و تاثیرات آنها را بر یکدیگر آشکارتر گرداند ، نقش پرندگان در زندگی انسان اهمیت بیشتری یافت . مطالعه در زمینه کنترل بیماریها و آفات کشاورزی توسط پرندگان ، اهمیت آنها رادو چندان کرده ، زیرا به طوری که آشکار شده ، پرندگان در زمره مهمترین عوامل کنترل کننده آفات نباتی قرار دارند . پرندگان علاوه بر دانه خواری و نتیجتاّ کنترل علفهای هرز ، ناقلین بیماریها و بسیاری از حشرات مضر را نیز کنترل می‌کنند . ذکر این مطلب ضروری است که بسیاری از پرندگان دانه خور ، خساراتی هم به مزارع وارد می‌کنند، ولی بر خلاف تصور عموم ، حتی اگر شواهد متعددی در مورد نقش زیانبار پرندگان برای محصولات زراعی بیش از آنچه موجود است در دست باشد، باز هم نمی‌توان از ارزشهای بی شمار آنها چشم پوشید . اصولأّ در مقایسه با ارزشهای متعدد پرندگان در زمینه سالم سازی محیط زیست خسارات آنها جداّ قابل اغماض است . از طرف دیگر ، اهمیت اقتصادی پرندگان وحشی و اهلی برای انسان به عنوان منبع تامین پروتئین ، آنچنان روشن است که بی نیاز از توضیح است . تنها با توجه به نقش پرندگان در طبیعت است که می‌توان به ارزش وجودی و اهمیت واقعی آنها پی برد .
انسان شهر نشین امروز ، برای جبران دست کم برخی از زیانکاریها و لطمات هولناکی که به طبیعت وارد آورده است ، می‌بایست دست به تمهیدات برای حفظ تنوع زیستی زده و سعی در نگهداری بازمانده های طبیعت داشته باشد. ایجاد باغ وحش ها ، از جمله این تمهیدات است . متاسفانه ، شناخت و آگاهی مردم ایران از باغ وحش ها بسیار اندک است .
در باغ وحش تهران ، حدود 30 گونه پرنده وجود دارد که در شرایطی که چندان هم مناسب نیست به حیات خود ادامه می‌دهند . امید است که با ارائه مطالبی در زمینه وضعیت پرندگان باغ وحش تهران ، باتوجه به اهداف حفاظتی ، تحقیقاتی ، آموزشی و تفریحی باغ وحش ها ، شرایط مساعدی برای نگهداری پرندگان فراهم گردد.
فصل اول
کلیات
1-1- هدف
پرندگان که گروه عظیمی‌از جانوران مهره دار را تشکیل می‌دهند ، دارای نقش و اهمیت ویژه ای در طبیعت هستند . در حقیقت پرندگان باز گوکننده و نمایانگر وضعیت اکولوژی محیط زیستشان هستند . بنابراین یک پرنده شناس باید یک محیط شناس خوب نیز باشد و اینجاست که پیوستگی مسائل زیست محیطی روشن می‌گردد . وجود گونه هایی از پرندگان در باغ وحش تهران و شرایط زیستی آنها در اسارت ، نگارنده را بر آن داشت تا پژوهش خود را بر این اساس قرار دهد. با این امید که کارشناسان علاقه مندان و دست اندرکاران محیط زیست به باغ وحش ها، به عنوان مکانی مهم و حساس برای حفظ و بقای گونه های مختلف جانوری توجه داشته باشند.
1-2- پیشینه تحقیق
در تابستان 1378 ، خانم مهندس علی عسگری ، وضعیت باغ وحشهای ایران را از زمان پیدایش تا کنون مورد بررسی قرار دادند ، غیر از این ، هیچگونه پیشینه تحقیقی در رابطه با این موضوع موجود نمی‌باشد .
1-3- روش کار و تحقیق
بازدید چند مرحله ای از باغ وحش تهران و مراجعه به کتابخانه ها ، روش جمع آوری اطلاعات برای انجام این پروژه بوده است . کتابخانه ها و سازمانها و مراکز مراجعه شده ، شامل موارد زیر میباشد :
- اداره کل منابع طبیعی استان تهران
- کتابخانه موزه آثار طبیعی و حیات وحش دارآباد
- کتابخانه سازمان حفاظت محیط زیست
- کتابخانه دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران
- باغ وحش تهران
فصل دوم
معرفی باغ وحش ها و اهداف آنها
2-1- باغ وحش و سابقه تاریخی آن
نخستین باغ وحشی که تاریخ به آن اشاره می‌کند ، باغ شعور است که 1100 سال قبل از میلاد به وسیله نخستین پادشاه سلسه چو در چین ایجاد شد . در قرن های بعد نیز باغ وحش هایی به عناوین و اشکال گوناگون از جمله پارکهای پادشاهان و رجال ، کارناوال و سیرک به وجود آمده است ، ظهور باغ باغ وحش به شکل عمومی‌و عام المنفعه آن از زمانی آغاز شد که محققین مبتکر ، جانوران عجیب و غریبی را از کشورها و مناطق ناشناخته به همراه می‌آورند و مردم برای ارضای حس کنجکاوی به تماشای آنها می‌شتافتند . البته این سیستم به یک موزه زنده شبیه تر بود تا به باغ وحش به معنای امروزی آن ، در این باغ وحشها حیوانات را در قفس هایی که فقط به اندازه جثه آنها گنجایش داشت نگهداری می‌نمودند . امروزه اینگونه قفس ها تقریباّ از میان رفته است و تمایل عمومی‌بر آن است برای کلیه جانوران محیطی فراهم شود ، که به زادگاه و زیستگاه طبیعی آنها شباهت داشته باشد ولی این منظور هنوز در اکثر باغ وحش ها بیشتر به وسیله تزئینات مصنوعی و اشکال معماری و بعضاّ با گیاهان گوناگون تامین می‌شود و در نتیجه گرچه بعضی از تماشاگران این محیط را طبیعی و مناسب تشخیص می‌دهند ولی برای حیوانات درون آن همچنان به منزله قفس است . برای نگهداری از حیوانات صرفاّ تغذیه مناسب و بهداشت کافی نیست بلکه باید پا به پای آن برای ارضای عادات بیولوژیکی حیوانات مثلاّ از لحاظ گروه بندی ، خوابیدن ، تمیز کردن و پاسداری قلمرو نیز وقت کافی مبذول گردد .
به دلیل آگاهی از علاقه وافر ایرانیان به شکار و سر و کار داشتن آنها با حیوانات تا آن حد که بعضی از آنها را سمبل قرار داده اند ، می‌توان یقین حاصل کرد که در ایران پیش از اسلام ، باغ وحش وجود داشته است و اعراب فن تاسیس و اداره آن را مانند فنون دیگر ، از ایرانیان آ موختند و بنا به ذوق و سلیقه و فرهنگ خود در آن تغییراتی دادند.
دررستم التواریخ که نوشته ای است طنز گونه آمده است :« شاه سلطان حسین صفوی هم باغ وحشی داشت که در آن از انواع قوش ها ، تازی ها و سگان شیر گیر پلنگ فرسا ، فیلان مست منگلوسی ، اسب های برق رفتار ، تذروهای خوش رنگ ، بوقلمون ها و خروس های رنگارنگ و مرغ های نغمه سرا و شیر و موسوره و موش خرما وافعی و سنگ پشت نگهداری می‌شد.»
در خاطرات مخبراسلطنه هدایت آمده است :
«در زمان ناصر الدین شاه در تهران دو باغ وحش بود ، یکی در انتهای خیابان لاله زار فعلی قرار داشت که بعد ها ناصرالدین شاه آن را به نودهزار تومان فروخت و التماس های پزشک معالجش را که نگاهدارد که سبب لطافت هوای تهران است ، نشیند . در این باغ وحش از شیر و پلنگ و خرس و گرگ و بعضی از طیور و حیوانات کوهی نگهداری می‌شد ...و دیگری دردوشان تپه (تپه خرگوش ) .در این باغ وحش ناصرالدین شاه از شیر میمون هایی که بین شیر و میمون یا در حقیقت میمونی بی آزار که از کمر به بالا به شکل شیر بوده اند ،
دو عدد شیر و یک عدد خرس و دو عدد ببر و تعدادی گوزن ، آهو و بز کوهی که کنار هم به آزادی مشغول گشت دادن بودند ، نگهداری می‌شد . مظفرالدین شاه هم بعد از مراجعت از فرنگ ، باغ وحشی به سبک آن جا تاسیس کرد که حیواناتش از گرسنگی مردند ، چون بودجه آن را متصدیان مربوطه بالا کشیدند . درباره باغ وحش دوشان تپه گفته می‌شود که : ((پس از ساخته شدن قصر سلطنتی دوشان تپه در عهد ناصرالدین شاه در سنه 1269 هجری در جنب جنوبی دریاچه عظیمی‌که با قایق و کرجی روی آن سیر و تفریح می‌نمودند ، آب از میان آنها جاری بود و درندگانی از قبیل شیر و ببر و پلنگ و سایر وحوش را در آن جای دادند و هر روز به آنها طعمه می‌دادند ، و از جانب دیگر بروج و ابنیه مخصوصه برای طیور ساختند . پیش ترها ، باغ وحش در خود شهر ، نزدیک دروازه شمیران بود و بعد از ساختن باغ وحش دوشان تپه وحوش و طیور به آنجا منتقل شدند . ))
((به طور کلی از سرگرمیهای خلفای اسلام ، نگاهداری پرندگان اهلی ، وحشی و آهو و امثال آن بوده ، الناصر خلیفه اموی ، در کاخ الزهر خود ، باغ وحش بزرگی ساخت و باغ وحش بزرگتری برای نگاهداری پرندگان احداث نمود و تمام اطراف و بالای این باغ سیم کشی مخصوصی داشت که پرندگان بیرون نروند . بعضی از آنها به نگاهداری ماهی علاقه داشتند و آن ها را در ظرف های بلورین بزرگ می‌پرورند ، حتی بعضی از خلفای اسلام علاوه بر درندگان، عقرب و رطیل هم نگه می‌داشتند و با آن سرگرم می‌شدند . ))
پس از انقراض قاجاریه ، اقدامی‌برای تاسیس باغ وحش صورت نگرفت و تنها عملی که انجام شد ، دایر کردن باغ وحش خصوصی و حقیر در محوطه ای نا مناسب واقع در خیابان ولی عصر در سال 1332 بود . صاحب این باغ وحش آقای دولتشاهی و پزشک سرپرست این باغ وحش یوهانس آلمانی بود .
در این باغ وحش گونه هایی از قبیل ، شیر ،ببر ، خرس ، کرگدن سیاه ، گورخر ، انواع میمونها ،فیل ،بوفالو ، قوچ و میش ، کل و بز ، زرافه ، پلنگ ، گرگ ، روباه ، مرال ،شترمرغ ، انواع پرندگان شکاری ، در محیطی نا مناسب که به اعتراض مردم انجامید نگه داری می‌شد . البته باید اذعان داشت که با توجه به نظر بسیاری از افرادی که سالیان عمر خود را در این راه گذارده اند ، پزشکان و مسئول این باغ وحش ، به خوبی به کار خود واقف بوده و دلسوز بوده اند . این باغ وحش بعد از انقلاب توسط بنیاد مستضعفان مصادره گردید وبیشتر حیوانات آن به سر نوشتی نا معلوم دچار شدند .
در سال 1361 ، آقای وکیل و سپس آقای رزم آموز سرپرستی باغ وحش را به عهده گرفتند و باغ وحش را به محل فعلی آن در مجتمع فرهنگی ورزشی ارم انتقال دادند . که تا حال حاضر نیز باغ وحش در این مکان (بزرگراه کرج - تهران ) قرار دارد.
شایان ذکر است که برنامه ایجاد موزه تاریخ طبیعی و باغ وحش بزرگ تهران با توجه به رشد و توسعه اقتصادی در ایران و همچنین نیازهای جامعه در سالهای آینده براساس مطالعات و گزارشات جناب آقای اسکندر فیروز در سال 1350 به سازمان حفاظت محیط زیست ارائه شد که متاسفانه این طرح به اجرا در نیامد در این طرح که طی چند برنامه قرار بود به اجرا درآید تمامی‌هزینه های عملیات برآورد گردیده بود. در گزارش ایشان چنین آمده است :
)) باغ وحش بزرگ تهران شامل قسمتهای مختلف خواهد بود . مناطقی برای انواع حیوانات ایران در نظر گرفته می‌شود که در آن مناطق با توجه به محیط زیست طبیعی هر یک از گیاهان و در ختانی کاشته شده و پستی و بلندیهایی ایجاد می‌شود برای پرندگان آبزی ، دریاچه های مصنوعی ایجاد می‌گردد .
برای حیوانات افریقایی مناطق به خصوص با گیاهان و درختان افریقایی آماده خواهد شد و همچنین برای حیوانات قطبی و غیره . به علاوه تأسیساتی برای رفاه بازدیدکنندگان ایجاد می‌شود.این تأسیسات شامل دربهای ورودی _ رستوران _ محل نمایش فیلم و مراکز اطلاعات و پخش نشریات خواهد بود . برای انجام عملیات مربوطه یکدوره ده ساله پیش بینی می‌شود . برای ایجاد موزه تاریخ طبیعی و باغ وحش بزرگ تهران ، زمینی به مساحت 300 هکتار در قسمت شرق تهران در نظر گرفته شده است . در مورد تهیه طرح باغ وحش از موسسه آرشیتکت باری ویز و آقای لوتارویتبورگ که دارای صلاحیت کافی می‌باشند دعوت به عمل آمده است که ماستر پلان باغ وحش را تهیه نمایند.))
در مشهد و شیراز و کرمان نیز در حال حاضر ، در محوطه ای به نام باغ وحش ، از چند گونه حیوان نگهداری می‌شود که چندان قابل ذکر و توجه نیست .
امکانات فعلی و موجود در باغ وحش تهران ، عبارتند از :
نمازخانه، قایقرانی ، سوارکاری ، غرفه فروش مواد غذایی ، غرفه فروش غذای حیوانات ، فضای بازی بچه ها ، کالسکه سواری ( در حال حاضر امکان استفاده نیست ) ، فروش حیوانات خانگی ، پانسیون حیوانات خانگی و سرویس های بهداشتی . در حال حاضر سه دامپزشک نیز به مراقبت از حیوانات می‌پردازند .
2-2- اهداف ایجاد باغ وحش ها
به طور کلی هدف از ایجاد باغ وحش گردآوری انواع مختلف جانور زنده و قرار دادن آنها در محوطه ای نظیر محیط زیست طبیعی آنها به منظور باز دید علاقه مندان میباشد . با ایجاد باغ وحش سیستم تفریحات سالم برای مردم به خصوص کودکان و نوجوانان گسترش می‌یابد . در دورانی که تمدن ماشینی ،فاصله شهروندها را با طبیعت روز به روز زیادتر می‌کند وجود باغ وحش لااقل گوشه ای از طبیعت و موجودات زنده و محیط زیست و نحوه زندگی آنها را برای مردم می‌نمایاند .
ABSTRACT
Zoos are stablished for education & recreation are visitors & scientific research on animals.
Many of the animals are brought from different countries which people will not have the chance to visit. In the zoos, animals are kept in special places which are similar to their natural habitat as much as possible. These zoos also play a significant role in reproduction & breeding of animals.
Iran , which has a significant diversity of fauna with different geographical origin because of it’s unique geographical situation, also needs places like a zoo in order to take care of different species which are vare & unique universally & are endangered of extinction. That’s why getting to know the zoo & their purposes & getting exact information of different species situation in these palces, are necessary.