روش تحقیق تاثیر جنبش اصلاح طلبی در ایران بر اتخاذ سیاست تنش زدایی با عربستان سعودی ( 1376 - 1384 )

مقدمه:

هدف اصلی پژوهش حاضر مطالعه علمی تأثیر جنبش اصلاح طلبی در ایران بر آغاز و افزایش سیاست تنش زدایی جمهوری اسلامی ایران بر روابط با عربستان سعودی بعد از روی کار آمدن آقای خاتمی میباشد. به منظور پایان دادن به دوران تیرگی روابط در ایجاد تفاهم و اعتماد میان جمهوری اسلامی ایران با کشورهای حوزه خلیج فارس و بویژه با عربستان سعودی، برنامه کار دولت خاتمی که مبتنی بر تغییر در سیاست داخلی و خارجی که این برنامه متأثر از اصول احزاب اصلاح طلبی در ایران از جمله حزب مشارکت و احزاب همسو با تکتل سیاسی آقای خاتمی است که به هدف اتخاذ سیاست تنش زدایی و گفتگوی تمدنها جهت بازگشایی در روابط خارجی و ایجاد اعتماد پس از گذشت دو دهه تشنج در روابط خارجی بعد از انقلاب اسلامی در راستای تحقق اهداف ملی جمهوری اسلامی ایران است. در آغاز این پژوهش با بحث نظر مختصر درباره سه مفهوم جنبش اصلاح طلبی در ایران و تنش زدایی و همکاری در روابط بین الملل پرداخته شد. در قسمت های بعدی فرضیه یعنی تأثیر جنبش اصلاح طلبی در ایران بر افزایش سیاست تنش زدایی و نقش آن در بهبود و گسترش روابط دو جانبه اقتصادی، تحولات نظامی بین الملل، محیط ناامنی منطقه بعنوان عوامل و زمینه های مؤثر در اتخاذ سیاست تنش زدایی از سوی دولت های مورد بحث و بررسی قرار گرفت. و در نهایت تحقیق به نتیجه گیری کلی چشم انداز زمینه های همکاری میان ایران و عربستان اشاره شده است.

هدف پژوهش:

با توجه به اینکه سیاست خارجی هر کشور تابع شرایط و تغییرات داخلی و بین المللی می باشد، در این راستا داشتن شناخت دقیق از عوامل که باعث به حکومت رسیدن اصلاح طلبان در ایران شد که به نوبت خود چه عواملی هم باعث اتخاذ سیاست تنش زدایی و همکاری از طرف ایران و چه پیامدهای برای تهران و ریاض داشته است.

- سؤال اصلی: چه عواملی باعث شد جنبش اصلاح طلبی در ایران سیاست تنش زدایی اتخاذ شود و چه تأثیری داشته است.

- فرضیه اصلی: جنبش اصلاح طلبی در ایران باعث افزایش تنش زدایی بین عربستان و ایران شد.

- متغیر مستقل: جنبش اصلاح طلبی در ایران

- متغیر وابسته: افزایش تنش زدایی بین ایران و عربستان

- شاخصه های عملیاتی مستقل:

1- تأکید بر اصلاحات و مردم سالاری دینی، آزادیهای سیاسی و مشارکت عمومی.

2- افزایش مخالفت مردم با حکومت انحصاری راست گرایان مذهبی.

3- نیازهای و مشکلات اقتصادی و ضرورت تعدیل ساختار اقتصادی.

4- واقع گرایی و تغییر در سلسله مراتب اهداف و منافع ملی.

- عمده کردن منافع ملی در  تنظیم روابط خارجی. 

- آمادگی قدرتمندانه برای رویارویی با تهدیدات خارجی.

- احساسات زدایی از سیاست خارجی.

5- همزیستی میان مذاهب و ادیان مختلف (گفتگوی تمدنها)

- شاخص های عملیاتی متغیر وابسته

1- تنش زدایی و بهبود روابط سیاسی و دیپلماتیک با عربستان سعودی

2- اعتماد سازی و مشارکت فعال در محافل جهانی (سازمان اوپک – سازمان کنفرانس اسلامی).

3- پیمان مشترک دفاعی – امنیتی بین ایران و عربستان سعودی

4- توسعه روابط اقتصادی و تجاری دو جانبه

5- تحکیم مناسبات فرهنگی و علمی

- لازم است سه عوامل بین المللی از قبیل فروپاشی شوروی و حضور گسترش نفوذ آمریکا در خلیج فارس و تهدیدات امنیتی برای ایران و منطقه که بعد از فصل دوم به آن بطور مختصر پرداخته شود.

- چارچوب نظری پژوهش:

- روانشناختی جنبش اصلاح طلبی در ایران

ایران در طول صد سال گذشته پنج جنبش اجتماعی و اصلاح طلبی را داشته است. (مشروطیت، جنبش ملی شدن نفت، 15 خرداد، انقلاب اسلامی و جنبش اصلاحات، در یک نگاه روانشناختی می توان گفت هر جریانی که به سلطه می رسد تلاش دارد تا امتیازات ویژه خود را تحکیم و گسترش بخشد و بر دامنه آن بیافزاید. هر طبقه سلطه جوی اجتماعی که قدرت را فرا جنگ می آورد به طور طبیعی سنگرهایی را که برای دفاع از موضع خود در اختیار دارد چندین برابر ساخته تا خود را از کنترل توده ها برهاند. آنان که به قدرت رسیده اند دیگر به آسانی حاضر به ترک مواضع خود و بازگشت به مواضع پائین گذشته نیستند. پس از این یک تعریف کلی از اصلاح طلبی ارائه می دهیم. (1)

اصلاح طلبی حرکتی سیاسی سازمان یافته داخلی جهت تغییر و اصلاح همه جانبه جهت بهبود وضعیت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی کشور برای جلوگیری از تشنج فراگیر داخلی و خارجی، اطلاق میشود.

پس جنبشی که تحت عنوان اصلاح طلبی در ایران معروف شده است جنبش است، آزادی خواهانه، عدالت جویانه و استقلال طلبانه، نیازهای چنین جنبشی اقتضا می کند که رهبران آن با درک خواستهای بنیادین جنبش مردم، از منش انقلابی برخوردار بوده و با پیگیری و صداقت و وفاداری به توده های زحمتکش را، سرلوحه اعمال خود قرار دهند. (2)

- سیاست تنش زدایی:

تنش زدایی در مجموع میتوان بارزترین نکته سیاست خارجی دولت اصلاح طلب ایران دانست. این سیاست به محض برقراری توازن در شرایط متعارض با یک واحد سیاسی و ایجاد نظم جدید پس از یک دوره چالش است و این سیاست را مهمترین اصل در روابط بین الملل دانسته که با توسل به شیوه های مسالمت آمیز و نوسازی روانی در سطح بین المللی و فعال کردن دیپلماسی برای رسیدن به اهداف و منابع ملی میباشد.

- تنش زدایی به معنای پایان دوران تیرگی روابط و ایجاد تفاهم از طریق گفتگو میباشد. (3)

فصل اول:

جنبش اصلاح طلبی در ایران و تأثیر آن بر سیاست داخلی و  خارجی کشور

مبحث اول:

- تأکید بر اصلاحات، مردم سالاری دینی، آزادیهای سیاسی و مشارکت عمومی

شعارهای تبلیغاتی اصلاح طلبان در ایران و بویژه آقای خاتمی به نکاتی اصلی و چارچوبی در صحنه داخلی و خارجی کشور تأکید داشت. خط مشی های داخلی اعلام شده عبارت بودند از، حاکمیت، قانون، رعایت حقوق و آزادیهای سیاسی مردم، رفع تبعیض های اجتماعی، تسامح و مدارا، ایجاد امنیت اجتماعی، تداوم بازسازی اقتصادی کشور، حمایت از تشکیل احزاب سیاسی. اما در عرصه سیاست خارجی آقای خاتمی خط مشی تنش زدایی، اعتمادسازی و بهبود و گسترش روابط سیاسی و اقتصادی ایران با کشورهای جهان و بویژه در منطقه خاورمیانه را مد نظر قرار داد. جنبش اصلاح طلبی در ایران با تکیه به قانون اساسی از طریق آراء ملت توانست، نقطه عطفی در جهت ارتقای حاکمیت ملی باشد. و این امر ریشه در شعور و آگاهی و هوش سیاسی مردم داشته و دارد، مردم به تجربه دوم خرداد سال 1376 رمز تغییر و اصلاح روندهای غلط گذشته را آموختند و تجلی اراده خویش را همانطور که در پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357 دیده بودند، در دوم خرداد نیز آزمودند. بنابراین مردم، اصلاحات آغاز شده را راهی بی بازگشت میدانند و معتقدند که اگر حاکمیت و نهادهای حاکمیتی، خواهان اقتدار و ثبات کشور، امنیت ملی و به تعبیری حفظ کیان جمهوری اسلامی هستند، لاجرم میبایست در روندهای و رویه های گذشته در اداره کشور تجدید نظر شده و در آن اصلاحات اساسی صورت گیرد. (4)

محور و رکن اصلی «اصلاحات» تحقق مردم سالاری دینی است. مردم سالاری دینی یعنی عینیت اقتدار ملت از طریق نهادهای غیر دولتی در حوزه های گوناگون فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی، در مردم سالاری دینی مجامع گوناگون و نهادهای مدنی باید بتوانند با قدرت و دقت، قدرت را مهار کنند و در اختیار خود در آوردند. و سهمی از آن را متناسب با ظرفیت و استعداد و شایستگی از آن خود سازند. لازمه مردم سالاری دینی حضور مستقیم و غیر مستقیم مردم در اداره امور کشور است. لازمه مردم سالاری و دینی نظارت سازماندهی شده مردم بر کل امور کشور است. و این امر جز از طریق شفاف سازی عملکرد حاکمیت با ساز و کارهای قانونی در همه بخش ها شدنی نیست. لذا باید هم در عرضه سیاست داخلی و خارجی و هم در عرصه فرهنگی و اقتصادی اراده و خواست مردم با محوریت منافع ملی اتفاق بیفتد. لذا مردم سالاری جریانی است که می بایست تمام نهادها و دستگاههای حاکمیت نظام ج.ا.ا را در مقابل ملت پاسخگو باشد و هیچ نهادی نباید از نظارت سازمان یافته مردم که راهکارهای آن را قانون اساسی به وضوح ترسیم نموده است. مخفی بماند. (5) وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دکتر عطا اله مهاجرانی که از حزب مشارکت ایران اسلامی فراگیرترین حزب چپ در ایران محسوب میگردد. گفت: واقعیت این است که در کشورهایی مانند ایران سابقه دموکراسی و حزب گرایی و حضور فعال مطبوعات آزاد طولانی نیست و رسیدن به نقطه ای که آزادی و مسئولیت در آن به خوبی شناسایی و نقطه تعادل و تعامل این دو بخش روشن تر شود به سادگی میسر نیست. در خلاصه می توان دریافت که اهداف استراتژی ها سیاست داخلی اصلاح طلبان در ایران بر مردم سالاری دینی و گسترش آزادیهای سیاسی و مشارکت عمومی در سیاستهای کشور از طریق ایجاد تشکلهای و احزاب سیاسی مستقل، روزنامه های و مطبوعات آزاد جهت تحقق دموکراسی بازتر در روند سیاسی داخلی کشور می باشد، متمرکز بوده است. نقش زنان در صحنه های مختلف سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ایران بصورت چشمگیر دیده میشود. در زمینه احزاب، تشکل های صنفی و سیاسی پارلمان، مقامات دولتی حضور گسترده در سینما بعنوان فعالان همه جانبه، حضور دارند.

مبحث دوم: افزایش مخالفت مردم با حکومت انحصار طلبان و راست گرایان مذهبی.

روز جمعه 29 بهمن ماه 1378 اکثریت قابل توجهی از ملت ایران در یک همایش بی نظیر و با عزمی جهت دار و شگفت انگیز در انتخابات ششمین دوره مجلس شرکت کردند، و در جریان انتخاباتی با حضور 29 میلیون نفر از مردم ایران در پای صندوقهای رأی، حجت الاسلام خاتمی با کسب آرای بیش از 20 میلیون نفر از طرفداران خود به عنوان هفتمین رئیس جمهور ایران انتخاب شد. در واقع رأی مردم به خاتمی یعنی رأی به شعارها، هدفها، برنامه های داخلی و خارجی او بود. در این انتخابات رأی و اراده مردم به خوبی تجلی کرد و اکثریت قاطعی از مردم خواستار ایجاد تغییر در بستر درونی و حفظ چارچوب نظامی سیاسی کشور بودند، چرا که آنان وضعیت موجود را برآورده کننده نیازها و خواستهای خود نمی دیدند و دنبال دلیلی دیگری می گشتند. (6)

در این انتخابات مردم ثابت کردند که مخالفان پیگیر انحصار طلبی و حاکمیت جریان راست مذهبی در ایران بودند. مردم نشان دادند که سر آن دارند تا اهدافی را که از یکصد سال پیش در جنبش مشروطه در پیش گرفته اند بطور جدی پیگیری نمایند. و می توان گفت از این پس جنبش آزادیخواهی و اصلاح طلبی در ایران وارد مرحله تازه ای شده است. سالها بود که توده ها مردم معیارهای  و تفاسیر جناح حاکم را به عنوان امری بدیهی و مقدّرَ پذیرفته بودند «فلسفه» طبقه «حاکم» همانگونه که گرامشی می گفت «از صافی پیچیده» ساده سازیهای عامیانه بسیاری میگذرد و به عنوان عقل سلیم آشکار میشود. این همان فلسفه توده های است که اخلاق، رسوم و رفتارهای عادی جامعه را میپذیرند. ساده انگاری است اگر تصور شود که دستگاههای ایدئولوژیک حاکم و دستگاه اجبار سیاسی به خودی خود و بدون هر گونه عامل به وجود آورند، اصالت داشته و قائم به ذات باشند. با کمی دقت در واقعیت زندگی در جامعه می توان به راحتی دید که تمامی دستگاههای ایدئولوژیک، روشها عادتها و رسوم به همراه دستگاه اجبار و حاکمیت سیاسی به تمامی در یک ساختار قرار میگیرند و بوسیله عامل اقتصادی تعیین میشوند. یک حقیقت وجود دارد و آن چیزی است که از دهان ایشان خارج میشود «تنها یک قرائت از اسلام وجود دارد.»

در یک نگاه روانشناختی میتوان گفت که هر جریان که به سلطه میرسد تلاش دارد تا امتیازات ویژه خود را تحکیم و گسترش بخشد و بر دامنه آن بیفزاید. نخستین نکته ای که هر ملت را به حرکت و توسعه فرا می خواند، درک ضرورت تغییر و دگرگونی های بنیادین در جامعه و یقین بر آن است که دیگر ادامه وضع موجود برایش ممکن نیست. مردم ایران با درک ضرورت این تغییر در دو دوره انتخابات مجلس  ششم 1376 و ریاست جمهوری 1378 نشان دادند که دیگر خواهان ادامه وضع موجود در حاکمیت نگرش انحصار طلبان نیستند. مشارکت سیاسی گسترده مردم در 29 بهمن 78 نشانه اعتماد به نفس و درک ضرورت حضور خویش و ایمان به این باور است که می توان دنیای خویش را تغییر داد و این آگاهی سرآغاز توسعه سیاسی در ایران است. (7)

خواست های مردم از حضور خویش در انتخابات مجلس ششم 76 و ریاست جمهوری 78 حاوی نکات درس آموز قابل توجهی است.

پاسخ «نه» به سلطه انحصارطلبان و اقتدارگرایان یکی از ویژگیهای جنبش اصلاح طلبی و آزادیخواهی در ایران است.

پاسخ «نه» به جریان پدرسالانه و انحصار طلب و تجار مورد حمایت آن. چون اقتدارگرایان و انحصار طلبان هیچ گاه درک واقع بینانه ای از تواناییهای خود نداشتند.

تأثیر و همراهی قاطع ملت با جنبش آزادیخواهی و اصلاح طلب در ایران است. آنان که فکر می کردند با تنشهای که پس از  دوم مرداد ایجاد کرده اند پایگاه مردمی رئیس جمهور و جریان اصلاح طلب به شدت کاهش یافته و جریان راست می تواند از این آب گل آلود ماهی بگیرد.

اعتراض مردم به دادگاه ویژه روحانیت و تمامی نهادهای انحصار طلب و خشونت گرا بود که با دادن رأی بسیار بالا به جمیله کدیور و علیرضا نوری خود را نشان داده است. انتخاب نوری و کدیور رأی به عدم حقانیت و ارج شناسی و سپاسگذاری مردم از نوری و کدیور بود.

اعتراض مردم به خشونت طلبی و قشری گری به هر شکل و در هر لباس است.

شاید یکی از مهمترین درس های انتخاباتی برای اصلاح طلبان شکستی بود که نصیب کارگزاران شده بود.

تفسیری که جناح یکسان انگار حاکم از دین و حاکمیت سیاسی در ایران ارائه می داده است با ادامه بقاء و مبانی زندگی اکثریت مردم ایران در تعارض جدی قرار گرفته بود. (8)