روش تحقیق موانع ساختاری توسعه سیاسی در عربستان سعودی

طرح مسئله (مقدمه):

جامعه توسعه یافته، جامعه ای است که در حوزه های مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، تکنولوژی و سیاسی دچار تحول و دگرگونی شده است. در حوزه سیاسی جامعه نوساز و توسعه یافته دارای ویژگیهای خاصی از جمله تغییر فرهنگ سیاسی مردم و دگرگونی روابط مبتنی بر قدرت، تغییر ساختارها و پیدایش نهادهای اجتماعی، سیاسی جدید و تغییر در بنیانها و سیستم حقوقی روبه روست. توفیق در امر توسعه موجب تمایز کشورها از یکدیگر با عناوینی چون کشورهای توسعه یافته یا پیشرفته و کشورهای توسعه نیافته یا عقب مانده می‎شود. اکثر کشورهای توسعه نیافته به ضرورت توسعه سیاسی پی برده اند. چرا که تحولات عمومی جهان، دگرگونیهای اقتصادی- اجتماعی، شهری شدن، گسترش و پیچیدگی ارتباطات در جهان امروزی و افزایش سطح سواد و فرهنگ جوامع و … جملگی عامل رشد و آگاهی سیاسی مردم شده و تقاضا برای مشارکت سیاسی را افزایش می دهند. در صورتیکه ساختارهای سیاسی جوامع همگام با افزایش رشد و آگاهی سیاسی به بسط و افزایش امکانات پاسخگویی نپردازند، ثبات سیاسی جوامع به مخاطره می افتد. اگر بین تحولات اقتصادی، اجتماعی با تحولات سیاسی هماهنگی و همگامی وجود نداشته باشد، تضاد و تعارض شدیدی در جوامع ایجاد می‎شود که می‎تواند موجبات فروپاشی نظامهای سیاسی را فراهم نماید. از این رو اکثر کشورها، با ساختارهای سیاسی سنتی به ضرورت ایجاد توسعه و نوسازی سیاسی ولو به ظاهر پی برده و درصدد ایجاد تغییرات سیاسی برآمده اند. زیرا توسعه سیاسی وضعیتی است که در آن یک نظام سیاسی با اتخاذ سیاستهای روشن و کارشناسانه و ایجاد نهادهای مؤثر برای پاسخگویی به نیازهای جامعه ظرفیت سیاسی خود را افزایش بدهد. در چنین نظامی مشارکت افراد، انفکاک ساختاری و حاکمیت قانون دیده می‎شود و دموکراسی شیوه رسوم حکومتی آن جامعه بوده است. در پادشاهی عربستان سعودی خصوصاً در چند ساله اخیر یک سلسله رفرمها و تحولات جدید در جهت تجدیدبنای ساختارهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دیده می‎شود. اقدامات و اصلاحات مزبور قاعدتاً می بایست تغییر ساختارها و ثبات سیاسی عربستان از شکل سنتی به فرهنگی مدرن را منجر و باعث توسعه سیاسی عربستان شود اما در واقع چنین نشده است.

فرضیه تحقیق:

ساخت سیاسی عربستان و روابط مبتنی بر قدرت هیأت حاکمه در عربستان مانع اصلی توسعه سیاسی بوده است. چرا که ساختار سیاسی عربستان سنتی می‎باشد. بنابراین کلیه اقدامات و اصلاحات انجام شده قاعدتاً می بایست با نگرش سنتی توأم باشد نه اصلاحاتی عمیق و بنیانی.

سؤال اصلی:

موانع ساختاری توسعه سیاسی در عربستان سعودی کدامند؟

سؤالات فرعی:

توسعه سیاسی چیست؟

نقش عوامل اجتماعی و بین المللی در عدم توسعه سیاسی عربستان چیست؟

نقش حکومت در این راستا چه می باشد؟

هدف تحقیق:

این پژوهش می‌خواهد نشان دهد که باورهای سنتی (اندیشه ها و فرهنگ سنت گرایانه) چگونه می‎تواند مانع توسعه سیاسی گردد.

موانع و مشکلات تحقیق:

عدم وجود منابع تخصصی کافی و موردنیاز در کتابخانه ها در خصوص ساختار سیاسی عربستان سعودی و به روز نبودن، علمی نبودن و عدم جامعیت آنها.

سازماندهی تحقیق:

در فصل اول به تعریف توسعه سیاسی، شاخصهای توسعه و برداشتهای مختلفی که از مفهوم آنان وجود دارد پرداخته و سپس موانع سه گانه در توسعه سیاسی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

فصل دوم به بررسی موانع موجود در راه توسعه سیاسی عربستان که مربوط به جامعه مدنی است، می پردازد. در این فصل ابتدا موانع اجتماعی نظیر: وهابیت، فرهنگ سیاسی زنان در عربستان، مطبوعات، طبقه متوسط عربستان مورد بررسی قرار می‎گیرد. و در قسمت دوم همین فصل به موانع خارجی یا بین المللی توسعه سیاسی عربستان پرداخته خواهد شد.

در فصل سوم حکومت به عنوان مانع توسعه سیاسی فرض شده است. در این قسمت بررسی ساخت قدرت در عربستان سعودی، ابزارها و شیوه های اعمال قدرت، بررسی ایدئولوژی وهابیت به عنوان ابزار و نفت مهمترین ستونی که بنیان نظام آل سعود بر آن استوار است مورد بحث قرار می‎گیرد. در قسمت بعدی همین فصل روند اصلاحات سیاسی در عربستان بررسی خواهد شد در این رابطه حوزه جامعه و محیط بین المللی و حکومت به عنوان اصلی ترین مانع توسعه سیاسی مطرح می‎شود. و در بخش پایانی به ارائه نتیجه نهایی از بحث و تطابق مباحث تئوریک با مباحث تاریخی و عملی خواهیم پرداخت.

روش تحقیق:

روش جمع آوری اطلاعات این پژوهش منابع کتابخانه ای می‎باشد.

اهمیت تحقیق:

این پژوهش می‌خواهد نشان دهد که چه عواملی مانع توسعه سیاسی است و چگونه می‎توان به توسعه سیاسی رسید.

فصل اول- کلیات

دیدگاههای نظری در مورد موانع ساختاری توسعه سیاسی

مفهوم توسعه سیاسی:

به طور یقین اگر علل اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و بین المللی، عدم توسعه و موانع توسعه در یک کشور مورد بحث قرار نگیرد، توسعه شناخته نخواهد شد.

قبل از تعریف توسعه سیاسی باید دید که توسعه چیست؟ در یک تعریف کوتاه و خلاصه، توسعه یک دگرگونی عمیق سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است. این دگرگونی مربوط به انسان و جامعه است. هنگامی حرکت توسعه درست انجام خواهد گرفت که با معیارهای ارزشی جامعه انسانی سازگار باشد. مایکل تودارو توسعه را پدیده ای صرفاً اقتصادی نمی داند و معتقد است توسعه باید به عنوان جریانی چند بعدی که مستلزم تجدید سازمان و جهت گیری مجموعه نظام اقتصادی و اجتماعی کشور است، مورد توجه قرار گیرد.[1]

تعریفی دیگر: توسعه سیاسی فرایندی است که طی آن مجموعه نظام از آنچنان فرهنگ خود فزاینده و ظرفیت هماهنگ ساز و توان سازگاری برخوردار باشد که بتواند ثبات و تعادل و مشروعیت سیاسی خود را حفظ کند.

تعریفی دیگر: دستیابی به موقعیتی است که طی آن یک نظام سیاسی به جستجوی آگاهانه و موفقیت آمیز برای افزون شدن کیفی ظرفیت سیاسی خود از طریق ایجاد نهادهای مؤثر و موفق نائل آید.

آلموند توسعه سیاسی را اینگونه تعریف می‌کند: توسعه سیاسی بازتاب کار نظام سیاسی در عمل است. آلموند و پاول نوسازی و نوگرایی فرهنگی و انفکاک ساختاری را به عنوان محور بحث توسعه سیاسی فرض کرده اند. به نظر آنها فرهنگ سیاسی عبارت است از مجموعه پندارها و احساسات موجود درباره حساسیتهای جاری در یک جامعه، به نظر آنها توسعه سیاسی در نتیجه تحولاتی حاصل می‎آید که در فرهنگ و ساختار نظامهای سیاسی ایجاد می‎شود. آلموند و پاول نوسازی را تحول در فرهنگ سیاسی جوامع و پیدایی و انفکاک ساختارهای سیاسی جامعه می دانند که برآیند این تحولات حصول توسعه سیاسی است.[4] سی ایچ داد معتقد است: 1- نگرش کلی به مساوات 2- توان نظام سیاسی برای تدوین و اجرای سیاستها 3- تفکیک و تخصصی کردن وظایف گوناگون سیاسی 4- جدایی دین از سیاست

نیل اسلمسر: در قلمرو سیاست، سیستمهای اقتدار قبیله ای و دهکده ها جای خود را به سیستمهای اخذ آرای عمومی، احزاب سیاسی، نمایندگی و دستگاههای اداری کشور می‌دهند.[5]

هانتینگتن: توسعه سیاسی عبارت است از نیل کشورهای غیرنوسازی شده به سطح توسعه دموکراسی کشورهای غربی، وی نوسازی را با معیارهایی چون توانایی نظام سیاسی برای پاسخگویی به نیازهای جدید می سنجد. به نظر او زمانی که تقاضای گروههای جدید برای سهیم شدن در مشارکت سیاسی از طرف سیستم سیاسی با پاسخ مثبت روبه رو شود و سیستم بتواند نیازهای جدید را برآورد نوعاً چنین نظامی توسعه یافته است. فی الواقع توسعه سیاسی به معنای پذیرش توانایی تحولات ناشی از نوسازی در درون ساختار سیاسی است یا به عبارت دیگر انعکاسی تحولات ساختاری جامعه در درون ساختار سیاسی است و یا به تعبیر خود وی نهادینه شدن ساخت سیاسی و گسترش نهادهای سیاسی است.

دیدگاههای متفاوت از موانع توسعه سیاسی

نظریات ارائه شده دو دسته اند: 1- عده ای از محققان عامل اصلی توسعه سیاسی یا عدم توسعه را در روابط بین المللی و ساخت جهانی، مکانیسم استثمار بین المللی و عملکرد امپریالیسم می جویند.[6]

2- گروهی دیگر مانند مارکس و انگلس و ماکس وبر، علل اساسی توسعه یافتگی و یا توسعه نیافتگی را در ساختارهای داخلی کشورها جستجو می‌کنند و عوامل مختلفی همچون اقتصاد، فرهنگ، مذهب، جغرافیا و یا سیاست را به عنوان عامل پیشرفت و توسعه یا عدم توسعه قلمداد می‌کنند.

پایه ریزی نظرات مارکس و انگلس براساس تجربه تاریخی غرب صورت گرفته است. آنها معتقدند که کل فرایند تاریخ جهان از مراحل خاصی می‌گذرد ار برده‌داری به فئودالیسم و بعد سرمایه داری و سپس سوسیالیسم ونهایتاً کمونیسم و اینکه این فرایند اجتناب ناپذیر است. این روند نزد آنان برای شرق و غرب یکسان بود اما بعدها نظریه مارکس درباره کشورهای شرق دچار دگرگونی شد و عامل توسعه نیافتگی شرق در عوامل جغرافیایی وسیاسی دانست.

ماکس وبر: وی با بررسی تاریخ توسعه غرب به این نظریه می‌رسد که در غرب تجزیه دین (‌مسیحیت) و پیدایش مذهب پروتستان عامل اصلی رفتن به توسعه بوده است.

تعریف آخر: توسعه سیاسی حالتی است که رهبران سیاسی یا حکومت و به طور کلی یک نظام سیاسی با ایجاد نهادها مشارکت واقعی وهمه جانبه (سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و … ) مردم را فراهم می‌آورند، واین مشارکت مردم باید براساس ارزشهای مورد قبول آن جامعه باشد.

شاخصهای توسعه سیاسی:

رهبران سیاسی:

بایستی اذعان کرد هر جامعه و یا کشوری که بخواهد توسعه پیدا کند، باید انتخاب بکند و تصمیم بگیرد. اکنون این سؤال پیش می‌آید که این تصمیم‌گیری از سوی چه کسانی اتخاذ می‌گردد؟ تاریخ نشانگر آن است که این تصمیم‌گیری از سوی رهبران سیاسی و هیأت حاکمه ویا نخبگان یک جامعه است. چه در کشورهای توسعه یافته و صنعتی و چه در جهان سوم، حرکت اصلی توسعه سیاسی و تداوم آن پیوسته از سوی هیأت حاکمه بوده است. رهبران سیاسی در این راه از امکانات و قدرت فکری و سازماندهی خود برای تشریح حرکت، بسیج نیروها و حمایت همه جانبه استفاده می‌نمایند. از این نظر جوامعی سریعتر و بهتر بر توسعه سیاسی دست می‌یابد که اجماع در میان جناحهای گوناگون هیأت حاکمه از درجه بالایی برخوردار باشد. به هر حال اگر اراده رهبران سیاسی در جهت توسعه سیاسی در جهت توسعه سیاسی باشد، یعنی آنها موافق توسعه سیاسی باشند، توسعه سیاسی به وجود خواهد می‌آید. در اینجا رهبران سیاسی از مهمترین عوامل و شاخصهای توسعه سیاسی بر حساب می‌آیند. در غیر این صورت یعنی در صورتیکه رهبران سیاسی موافق با توسعه سیاسی نباشند، رهبران سیاسی به عنوان مهمترین مانع توسعه سیاسی به شمار می‌روند.

مانع ملی و اصلی پاسخگویی:

یکی از اصول ثابت توسعه سیاسی منافع ملی است. از مشکلات عمده جهان سوم روشن نبودن اهداف و منافع کلان جامعه است. تا زمانیکه سیرحرکت عمومی جامعه به طور منطقی و استدلالی میان جناحهای نافذ هیأت حاکمه بحث نشده و به اجماع نرسد، برنامه‌های اجتماعی و سیاسی و اقتصادی به مرحله اجرا گذاشته نخواهد شد. منافع هیأت حاکمه با مصالح و منافع عمومی جامعه باید همسو باشد. در واقع این موضوع به بحث مشروعیت سیاسی هیأت حاکمه یک جامعه مربوط می‌شود. زمانی یک حکومت مشروع است که ارزشها واندیشه‌های عموم مردم با ارزشها وا ندیشه‌های نخبگان جامعه در تضاد نباشد و مردم حکومت را از خود بدانند و حکومت نیز به طور نهادیند شده، قانونی و مستمر خود را در مورد عملکردش در برابر مردم پاسخگو بداند.[7]