فصل اول
طرح پژوهش
1-1- عنوان پژوهش
ارزشیابی آزمون تعیین سطح مهارتهای شنوایی برای کودکان 3 و 4 ساله دچار آسیب شنوایی شدید و عمیق فارسی زبان شهر تهران.
1-2- بیان مسئله
آسیب شنوایی در کودکان منجر به عوارض سوء متعددی می‌گردد که از جمله این عوارض مشکلاتی در کسب مهارتهای شنوایی (یعنی کشف صدا، تمایز اصوات، شناسایی اصوات، درک گفتار و ...)، مشکلاتی در رشد طبیعی زبان، مشکلات عدیده گفتاری و غیره می باشند. برای غلبه بر این عوارض سوء، پس از آن که کودک مناسب‌ترین وسیله کمک شنوایی را دریافت نمود، باید آموزشهای ویژه در حیطه‌های گوناگون توانبخشی شنوایی مثل، تربیت شنوایی، زبان‌آموزی، تولید و اصلاح گفتار، مشاوره و غیره به فراخور نیاز کودک ارائه شود. ترتیب شنوایی، نوعی آموزش ویژه برای ایجاد و یا بهبود مهارتهای شنوایی است. اما چگونه می‌توان فهمید که سطح مهارتهای شنوایی کودک چقدر است و او به کدامیک از آموزش‌ها در حیطه تربیت شنوایی نیاز دارد؟ این اولین سؤا لی است که شنوایی‌شناسان در حیطه توانبخشی شنوایی با آن روبرو هستند. روش درست این است که ابتدا آزمون‌های شنوایی مختلف روی کودک انجام شود، سپس پاسخ‌های وی مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. بدین‌گونه که باید آنچه را که به کودک گفته شده (محرک) و از وی انتظار می‌رود را با نوع پاسخی که می‌دهد، مقایسه نمود (اربر[1]، 1982). مربیان کودکان ناشنوا، مایلند هر یک از شاگردان خود را با روش و وسیله یکسان ارزیابی نموده و با توجه به نتیجه ارزیابی تواناییهای شنوایی شاگردان، آنها را برای قرارگیری در برنامه‌های آموزشی تربیت شنوایی، طبقه‌بندی نمایند.
نربون وشو در سال 1989 چند دلیل برای اهمیت انجام ارزیابی‌های توانایی بازشناسی شنیداری ذکر نمودند:
الف) ضمانت اجرایی برای آغاز تربیت شنوایی است.
ب) پس از یک دوره درمان، صرف‌نظر از نوع روشی که در درک گفتار فراهم شده باشد، با اندازه گیریهای مجدد، مقدار پیشرفت درک گفتار در مقایسه با نتایج آزمون قبلی تعیین می گردد.
ج ) ناتواناییهای خاصی که منجر به مشکل درک گفتار شده، شناسایی می گردد تا متعاقباً در برنامه ترتیب شنوایی لحاظ شوند.
از دیگر دلایل ارزیابی مهارت های شنیداری می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- استفاده از این آزمون‌ها به عنوان راهنمایی برای طراحی برنامه درمانی.
2- اطلاعاتی در زمینه انتخاب یا تغییر روش‌های آموزشی مختلف فراهم می‌نماید.
3- تمرینات مناسب گفتاری و شنیداری توسط درمانگران انتخاب می‌شود.
باید اذعان داشت که آزمون‌های شنوایی و گفتاری استاندارد شده موجود قادر به تخمین دقیق سطح مهارتهای شنوایی کودکان دچار آسیب شنوایی نیستند. زیرا اولاً برای کودکان شنوا استاندارد شده‌اند و از آنجا که مشکل درک گفتار، بیشتر در آسیب شنوایی است. بنابراین میزان درک گفتار دو کودک شنوا و ناشنوای هم‌سن بسیار از هم فاصله دارد. ثانیاً در آن دسته از آزمون‌هایی که پاسخ کودک شفاهی است، به دلیل وجود مشکلات گفتاری، برای کودکان دچار آسیب شنوایی قابلیت اجرا ندارد. بنابراین برای تعیین سطح مهارتهای شنوایی کودکان دچار آسیب شنوایی به آزمونی معتبر و پایا نیاز داریم.
در سال 1375، یک نوع آزمون تعیین سطح مهارتهای شنوایی به نام آزمون مدرس برای کودکان کم‌شنوای 6 تا 7 ساله فارسی‌زبان استاندارد شد (احمدی، 1375) و در سال 1382 آزمون سطح‌بندی دیگری بر مبنای آزمون اپت/های[2] (آلن[3] و سرواتکا[4]، 1994) برای افراد مبتلا به کم‌شنوایی ملایم تا عمیق رده سنی 5 تا 20 سال ساخته و ارزشیابی شد (مظاهر یزدی، 1382). بعلاوه در چند سال اخیر بر اهمیت تشخیص سریع آسیب‌شنوایی برای ارائه هر چه سریعتر خدمات توانبخشی تأکید می شود. یاشیناگا - ایتانو[5] و همکارانش (1998) مطالعه ای را در دو گروه از کودکان دچار آسیب شنوائی انجام دادند که در یک گروه تشخیص کم شنوایی قبل از 6 ماهگی بوده و در گروه دیگر بعد از 6 ماهگی . هر یک از کودکان ظرف دوماه مداخلات توانبخشی و درمانی را دریافت کردند. این مطالعه نشان داد، کودکانی که بین سنین تولد تا 6 ماهگی تشخیص داده شدند، دارای مهارتهای بسیار بالاتر در عملکردهای درکی - دریافتی، شخصی -اجتماعی، رشدی، رفتارهای ارتباطی و زبان بیانی بودند. کودکان دچار آسیب شنوایی ملایم تا شدیدی که دارای مهارتهای شناختی طبیعی، در سنین 31 تا 36 ماهگی بودند، میانگین مهارتهای واژگان بیانی آنها نزدیک به میانگین سطح واژگان بیانی کودکان همتای شنوایی خودشان بود. حتی کودکان دچار آسیب شنوایی عمیقی که در بدو تولد تشخیص داده شده بودند، در 40 ماهگی عملکردشان از هم‌سن و سالان خودشان، خیلی پایین‌تر نبود (یاشیناگا – ایتانو و همکارانش، 1998) و این اطلاعات اهمیت مداخله توانبخشی شنوایی به موقع را برای این گروه کودکان نشان می‌دهد. همچنین ASHA[6] توصیه می‌کند، سن تشخیص و ارائه خدمات برای کودکان دچار ناشنوایی مادرزادی را به زیر یک سال برسانیم. با این حال هیچگونه آزمون معتبری برای سنین کمتر از 5 سال، برای تعیین میزان مهارتهای شنیداری این کودکان برای شروع و یا بررسی میزان پیشرفت کودک در تربیت شنوایی نداریم. به همین دلیل نیاز به آزمون‌هایی که محتوا و شیوه اجرای آن متناسب با کودکان کمتر از 5 سال باشد، وجود دارد.
از آنجا که آغاز آموزش مهارتهای شنوایی در سنین نوزادی و خردسالی از ارزش بسیار بالاتری برخوردار است (جاواللهی، 1380)، در این پژوهش آزمون ساخته شده تعیین سطح مهارتهای شنوایی کودکان 3 و 4 ساله کم‌شنوا، ارزشیابی می‌شود. تا در مرحله بعدی بتوانیم از آن برای تشخیص میزان تأثیر تربیت شنوایی بر پیشرفت مهارتهای شنوایی کودکان دچار آسیب شنوایی این سنین استفاده نماییم. بعلاوه به دلیل کمبود واژگان کودکان ناشنوایی خردسال ساخت آزمونی معتبر در سنین کمتر از 3 سال امکان‌پذیر نبود و این پژوهش، سنین کمتر از 3 سال را شامل نمی‌شود.
1-3- اهداف پژوهش
1-3-1- هدف کلی
ارزشیابی آزمون تعیین سطح مهارتهای شنوایی کودکان 3 و 4 ساله دچار آسیب شنوایی.
1-3-2- اهداف ویژه:
1- تعیین اعتبار ساختاری[7] برای هر یک از چهار زیر آزمون و کل آزمون
2- تعیین پایانی[8] برای هر یک از چهار زیر آزمون و کل آزمون
توضیح: اعتبار محتوایی آزمون فوق پس از ساخته شدن، توسط سازنده آن، تعیین گردیده است.
1-4- سؤالات پژوهش
1- آیا میزان آسیب شنوایی بر امتیاز هر یک از زیرآزمون‌ها و کل آزمون تأثیر می‌گذارد؟
2- آیا سن بر امتیاز هر یک از زیرآزمون‌ها و کل آزمون تأثیر می‌گذارد؟
3- آیا امتیاز گروه‌های مختلف کودکان دچار آسیب شنوایی در آزمون مجدد، در هر یک از زیرآزمون‌ها و کل آزمون تفاوت معنی‌داری با آزمون اولیه دارد.
4- آیا نوع آموزشهای دریافتی کودک بر امتیاز کل آزمون تأثیر می‌گذارد؟
5- آیا میزان آموزشهای دریافتی کودک بر امتیاز کل آزمون تأثیر می‌گذارد؟
6- آیا نوع سمعک بر امتیاز کل آزمون تأثیر می‌گذارد؟
7- آیا سن کودک هنگام دریافت سمعک بر امتیاز کل آزمون تأثیر می‌گذارد؟
پاسخ به سؤالات 1 و 2 اعتبار ساختاری[9] را معلوم می‌کند
پاسخ به سؤال 3 پایانی[10] را معلوم می‌کند.
1-5- تعریف مفاهیم و متغیرها
1-5-1- مهارتهای شنوایی
تواناییهای مربوط به سیستم شنوایی است که شامل: کشف و آگاهی از صدا، تمایزگذاری بین اصوات، شناسایی اصوات و درک گفتار می‌باشد (تای – موری[11]، 1998)
1-5-2- کشف صدا (آگاهی از صدا)[12]
پایه‌ای‌ترین مهارت شنوایی می‌باشد و عبارت است از آگاهی از صدا زمانی که ارائه می‌شود و زمانی که ارائه نمی‌شود (تای – موری، 1998). در این پژوهش این مهارت متغیر وابسته از نوع کمی پیوسته است.
1-5-3- تمایزگذاری بین اصوات[13]
یکی از مهارتهای پایه شنوایی است که شنونده باید نشان دهد، آیا دو صدا متفاوت یا مشابه است (تای – موری، 1998). در این پژوهش این مهارت متغیر وابسته از نوع کمی پیوسته است.
1-5-4- شناسایی اصوات[14]
یکی از مهارتهای پایه شنوایی است که شنونده باید بتواند به محرکات شنیداری برچسب بزند[15] (تای – موری، 1998). در این پژوهش این مهارت متغیر وابسته از نوع کمی پیوسته است.
1-5-5- درک گفتار[16]
یکی از مهارتهای پیچیده شنوایی است که شنونده قادر به درک معنی پیام گفتاری می‌باشد (تای – موری، 1998). در این پژوهش این مهارت متغیر وابسته از نوع کمی پیوسته است.
1-5-6- آزمون‌های ملاک مرجع[17]
به آزمون‌هایی گفته می‌شود که برای تفسیر عملکرد آزمایش‌شونده (یعنی امتیاز به دست آمده)، عملکرد فرد را با یک استاندارد از قبل مشخص‌شده یا مندرجات و یا مهارتهایی معین، مقایسه می‌کند (گیج[18] و برلین[19]، 1998؛ پوفم[20]، 1999؛ شنکر[21] و ردیفیلد[22]، 2001).
1-5-7- آزمون‌های هنجار مرجع[23]
به آزمون‌هایی استانداردشده گفته می‌شود که برای تفسیر عملکرد آزمایش‌شونده، عملکرد فرد با عملکرد گروهی از همتایان که قبلاً همان آزمون از آنها گرفته شده، مقایسه می‌شود. گروه همتایان، «گروه هنجار» نامیده می شوند (گیج و برلین، 1998؛ پوفم،1999؛ سنکرو ردیفلیلد ، 2001)
1-5-8- روایی محتوایی [24]
عبارت است از میزان انطباق اندازه گیری انجام شده با آنچه مورد اندازه گیری بوده است (جانقره بانی و صادقی حسن آبادی، 1372).
1-5-9- روایی ساختار[25]
مشخص نمودن آن دسته از عواملی است که بر عملکرد آزمون تأثیر دارد (ویرسما[26]، 1991).
1-5-10- پایایی[27]
عبارت است از میزان تکرارپذیری نتایج به دست آمده از یک روش اندازه‌گیری (جانقربانی و صادقی حسن‌آبادی، 1372) چنانچه آزمونی پایایی نداشته باشد با تکرار آن، نتایج مختلفی به دست خواهد آمد پس نمی‌توان این آزمون را طی مراحل مختلف تربیت شنوایی دوباره به کار برد چون نتیجه بعدی با آزمون اولیه، قابل مقایسه نبوده و روند افزایش یا کاهش مهارتهای شنوایی فرد را نشان نخواهد داد.
1-5-11- آسیب شنوایی
تعریف شرحی: عبارت است از عملکرد غیرطبیعی یا کاهش یافته شنوایی که در اثر ضایعات شنوایی ایجاد می‌شود (استچ[28]، 1997). هر چه کم‌شنوایی بیشتر باشد، فهم گفتار کمتر خواهد شد (اسمیت[29]، 1975؛ بوتروید[30]، 1969).
تعریف عملی: در این پژوهش آسیب شنوایی متغیر مستقل، از نوع کیفی طبقه‌ای است و دو گروه کودکان کم شنوایی شدید و عمیق مورد بررسی قرار گرفته‌اند. میانگین آستانه‌های شنوایی انتقال هوایی در بسامدهای 500، 1000 و 2000 هرتز در کم‌شنوایی شدید بین 71 تا 90 دسیبل HL و در کم‌شنوایی عمیق از 91 دسیبل HL به بالا، بوده است. آستانه‌های شنوایی هر کودک با مراجعه به پرونده پزشکی وی به دست آمد.
1-5-12- سن تقویمی
تعریف شرحی: طول زمانی است که یک موجود زنده از هنگام تولد تا زمان اجرای این تحقیق گذرانیده است و معمولاً «سن زمانی» نامیده می‌شود (شعاری‌نژاد، 1375).
تعریف عملی: سن تقویمی متغیر مداخله‌گر، از نوع کمی پیوسته است و در این پژوهش کودکان 3 و 4 ساله مدنظر هستند و سن هر کودک از طریق پرسشنامه والدین و برحسب سال و ماه به دست آمد.
1-5-13- سن تشخیص آسیب شنوایی
تعریف شرحی: سن تشخیص آسیب شنوایی به معنی سن تقویمی فرد در هنگام انجام اولین آزمون شنوایی است که به تشخیص کم‌شنوایی وی منجر شده است. این سن تا حد زیادی به مقدار کم‌شنوایی مربوط می‌گردد. هر چه کم شنوایی شدیدتر باشد، رشد گفتار تأخیر بیشتری داشته و پاسخ شنیداری به طور آشکارتری کاهش می‌یابد و والدین زودتر متوجه می‌شوند که کودک مشکلی دارد (آزبرگز[31]، 1986).
تعریف عملی: سن تشخیص آسیب شنوایی در این پژوهش متغیر زمینه‌ای، از نوع کمی پیوسته است و برحسب ماه و از طریق پرسشنامه والدین به دست آمد.