روش تحقیق بررسی وضعیت سلامت مراجعه‌کنندگان به مراکز ترک اعتیاد سازمان بهزیستی قبل و بعد از ترک اعتیاد

1 کلیات

11 مقدمه

سازمان ملل در تعریف خود از توسعه انسانی، شاخص برخورداری از زندگی طولانی همراه با تندرستی و سلامت را مورد توجه قرار داده است. بنابراین، بدون توجه به عوامل تهدید کننده سلامت انسانها، نمی‌توان به نحو مطلوب در مسیر توسعه و رفاه پایدار قدم برداشت. گام  اول برای رسیدن به این مهم، شناخت وضع سلامت و عوامل تهدید‌کننده آن در میان گروه‌های مختلف اجتماعی در سطوح محلی،  منطقه‌ای و یا ملی  بشمار می‌رود. که نتایج این شناخت برای سازمان‌های متولی امر پیشگیری و درمان از ابعاد مختلف مانند برنامه‌ریزی‌های بهداشتی، درمانی، آموزشی و … حائز اهمیت است.

در سطح اجتماعی در کنار خیل عظیمی از بیماری‌ها، رفتارهای مخاطره‌آمیزی هم وجود دارند که تهدید‌کننده تندرستی افراد و زمینه‌ساز بروز اختلالات جسمانی، روانی و اجتماعی در زندگی آنهاست. یکی از این رفتارها، که به‌‌صورت گسترده سلامتی انسان‌ها را در معرض تهدید جدی قرار می‌د هد اعتیاد یا سوء مصرف مواد مخدر (Drug Abuse) است.

سوء مصرف مواد مخدر پدیده‌ای است که بشر تقریباً در تمام جوامع و در اغلب زمان‌ها به نوعی درگیر آن بوده است. صرف‌نظر از نوع ماده مورد استفاده، آنچه در مورد این پدیده، مهم و در اغلب اجتماعات انسانی مشترک به نظر می‌رسد، پیامدهای جسمانی ، روانی و اجتماعی آن است که تا حدود زیادی با پیامدهای منتسب به اکثر بیماری‌ها متفاوت به نظر می‌رسد.

در بعد جسمانی اختلال در کارکرد فیزیولوژیک بدن بر اثر تأثیر مستقیم مواد، زمینه‌سازی برای بروز انواع بیماری‌های خطرناک نظیر سرطان، آسم، برونشیت و …، افزایش میزان خطر پذیری فرد هنگام قرار گرفتن در موقعیت‌های خطرناک (حوادث و سوانح و …)، افزایش خطر ابتلا به بیماری‌هائی نظیر ایدز و هپاتیت در شکل‌های خاص سوء مصرف مواد (تزریق) ؛ در بعد روانی اختلال در تعادل روانی و شناختی و در بعد اجتماعی بروز ناهنجاری‌های رفتاری و اجتماعی در دو سطوح عملکردها و روابط خانوادگی، شغلی و … و بروز آسیب‌های اجتماعی و جرائم از پیامدهای این پدیده به شمار می‌رود . همچنین براساس شرایط فرهنگی و  اجتماعی برخی اختلالات اجتماعی نظیر انزوا () و تفکیک (segregation) نیز از پیامدهای سوء مصرف مواد مخدر محسوب می‌شوند. بنابراین عواقب ناشی از این پدیده آنچنان وسیع و گسترده و از نظر میزان تأثیر عمیق و مزمن به نظر می‌رسد که با پیامدهای بسیاری از بیماری‌ها و رفتارهای مخاطره‌آمیز قابل مقایسه نیست.

از آنجا که پدیده اعتیاد از نظر تعداد، میزان رشد و گروه سنی جمعیت درگیر، بخش قابل توجه و مهمی از جمعیت کشور را تحت تأثیر خود قرار داده است، از این رو بررسی پیامدهای ناشی از آن بر سلامتی معتادان، علاوه بر خود آنها، بر سلامتی کل جامعه نیز تأثیر گذار خواهد بود.

سلامت یکی از بنیان‌های اصلی زندگی انسان و شرط ضروری ایفای نقش‌های اجتماعی وی به‌شمار می رود و انسان‌ها بویژه گروهایی که سلامتی آنها به نوعی در معرض خطر قرار دارد در صورتی می‌توانند به فعالیت‌های فردی و جمعی خود به نحو مطلوب ادامه دهند که خود را سالم احساس کنند و در عین حال جامعه نیز آنها را سالم بداند.

به‌طور کلی افراد جامعه هریک تصوری درست یا نادرست از سلامتی خویش دارند،        اما در سطح اجتماعی ارزیابی سلامت یا عدم سلامت یک جمعیت به آسانی ارزیابی‌های فردی مبتنی براحساس یا تصور و یا مبتنی بر معیارهای پزشکی نیست. چنین کاری نیازمند انجام تحقیقات و پژوهش‌های جامعی است که بدون نیاز به معاینات بالینی و روش‌های فیزیولوژیکی بتوانند ابعاد مختلف سلامتی گروه‌های هدف را مورد بررسی قرار دهند.

از سوی دیگر هر چند سنجش سطح سلامت با معیارهای موجود پزشکی به لحاظ روش شناختی امری آسان و در عین حال زمان بر و هزینه زاست اما در سطح اجتماعی و با استفاده از معیارهای چندگانه و جامع نگر، به دلیل وجود رابطه با شرایط و واقعیت‌ های اجتماعی (که خود موجب تعدد و گاه تفاوت تعاریف ارائه شده از مفهوم سلامت می‌گردد) از پیچیدگی خاصی برخوردار است، در عین حال پیچیدگی یاد شده نباید مانع تلاش در جهت مشخص ساختن وضعیت سلامتی افراد و گروه‌های اجتماعی و تأثیر عوامل محیطی بر آن گردد، زیرا شناخت مجموعه متغیرهای مستقل و وابسته در این مسیر می‌تواند گامی موثر در برنامه‌ریزی های بهداشتی و درمانی بویژه برای گروه‌های در معرض تهدید باشد.

در کشور ما که داعیه گام برداشتن در مسیر توسعه را دارد. ارتقاء وضع سلامت مردم جایگاه ویژه‌ای را در برنامه‌ریزی سازمان‌های ذیربط به خود اختصاص داده است و این در حالی است که تلاش عملی قابل توجهی برای شناخت وضع موجود در سطح کل جامعه و نیز در سطح گروه‌های آسیب‌پذیر خاص که به جهت عوامل مختلف، سلامتی آنها دچار اختلال و آسیب‌جدی شده، انجام نگرفته است، بنابراین به نظر می‌رسد گام نهادن در این مسیر در شرایط کنونی ضرورتی مضاعف یافته و از جهات مختلفی اهمیت داشته باشد:

الف مطالعه وضع سلامتی افراد جامعه در یک سطح محدود می‌تواند به آشکار شدن مسائل نظری و روش شناختی موضوع کمک نموده و موجب  فراهم آمدن ابزارهای مناسب و قابل اعتماد برای مطالعه بعدی گردد.

ب بررسی وضع سلامتی افراد یک گروه خاص می‌ تواند برنامه‌ریزان را در سیاست‌گذاری های خود با توجه به فضای اجتماعی و گروه‌های موثر بر سلامتی یاری رسانده و تصمیم‌گیری‌ها را به سمتی سوق دهد که منابع اندک مالی و انسانی بخش‌های دولتی و خصوصی به حداکثر کارایی و اثر بخشی برسد.

د نتایج حاصل از شناخت فوق قادر است از تأثیر برافکار عمومی، تصور مردم عادی، معتادان و وابستگان آنها را از ابعاد مختلف پدیده اعتیاد به نحوی شکل دهد تا در دراز مدت میزان جذابیت مواد مخدر برای گروه‌های در معرض خطر و سایر گروه‌ها کاهش یابد.

بدین‌ترتیب تحقیق حاضر بر آن است تا علاوه بر آزمون روش‌های خاص سنجش سلامت بر روی افراد معتاد، به بررسی سطح سلامت این افراد در ابعاد مختلف و نیز میزان تغییرات آن در اثر ترک اعتیاد بپردازد.

21 اهداف پژوهش

تحقیق حاضر در پی تأمین دو هدف اساسی به شرح زیر است:

الف افزایش دانش موجود و گسترش تحقیقات جامعه‌شناسی پزشکی در حیطه سلامتی معتادان و بررسی میزان کارائی ابزارهای سنجش سلامتی بر روی گروه هدف.

ب بررسی و شناخت وضع سلامتی افراد معتاد و تأثیر ترک اعتیاد بر آن.

3 1 سئوالات پژوهش

 الف وضع سلامتی افراد معتاد قبل  و بعد از ترک اعتیاد چگونه است و آیا در ابعاد مختلف سلامت مددجویان قبل و بعد از ترک تغییر معنی داری بروز خواهد یافت؟

ب تفاوت نرخ سلامتی در ابعاد مختلف در میان افراد دارای ویژگی‌های فردی و اجتماعی متفاوت (سن، جنس، وضع اقتصادی و …) چگونه است؟

ج تأثیر ویژگی‌های فردی و اجتماعی بر تغییرات  وضع سلامتی در اثر ترک اعتیاد در چه حد است؟

د تأثیر ویژگی‌های مربوط به وضع اعتیاد افراد نظیر نوع ماده مخدر، سن شروع، تعداد ترک، روش ترک و … بر تغییرات وضع سلامتی در اثر ترک چیست؟

2 مبانی نظری و تجربی پژوهش

1-2- تعریف مفاهیم

1-12 سلامت

از آنجا که سلامت مهم ترین و مناقشه برانگیزترین مفهوم این تحقیق است، بررسی اجمالی فضای مفهومی موجود در مورد آن اهمیت زیادی دارد، به طور کلی تعاریف متعددی از مفهوم سلامت نزد محققان و اندیشمندان رشته‌های پزشکی، بهداشت و جامعه شناسی وجود دارد. این مسئله نشان می‌دهد هیچ شیوه ساده و آسانی برای ارائه تعریف از مفهوم سلامت وجود نداشته و دستیابی به تعریفی که مورد قبول همگان باشد، براحتی میسر نیست.

سلامت بی‌تردید مهم‌ترین جنبه از مسائل حیات انسان به شمار می‌رود که از دوران قدیم ذهن اندیشمندان را به خود مشغول کرده است. کسانی نظیر افلاطون که سلامت را به عنوان «هماهنگی میان عملکردهای بدن» و افرادی نظیر جالینوسی که در مقابل سلامت، بیماری را به عنوان «برهم خوردن تعادل» فرض کرده‌اند جزء متقدمینی هستند که به تعریف این مفهوم پرداخته‌اند. همچنین در طول 30 سال گذشته تعداد زیادی از تحقیقات مربوط به سلامت تعاریف متعددی از آن ارائه کرده‌اند. به عنوان نمونه در منابعی نظیر مرکز ملی سلامتی آمریکا، 1964؛ بیلوک، 1971؛ برسلو، 1972؛ الینسون، 1974؛ بالینسکی و برگر،1975؛ کاپلان، 1976؛ ساکت، 1977؛ سازمان بهداشت جهانی، 1979؛ ویر، 1981؛ هیدی و دیگران ، 1985 و … تعاریف گوناگونی از مفهوم سلامت به چشم از می‌خورد (Blaxter,1998:2) که سعی خواهد شد تعاریفی که نزدیکی بیشتری با اهداف تحقیق حاضر دارند مورد اشاره قرار گیرند.

به‌طور کلی در تعاریف پزشکی، سلامت معادل عدم وجود بیماری فرض می‌شود.  بنابراین در حوزه دانش پزشکی به جای ارائه تعریف از سلامت عموماً به ارائه تعریف بیماری بسنده می‌شود. یکی از این تعاریف که مبتنی بر پزشکی جدید است بیماری را به عنوان «انحراف متغیرهای بیولوژیک قابل اندازه‌گیری از حد عادی یا وجود اشکال آسیب شناختی طبقه‌بندی و تعریف شده تلقی می‌نماید» (Ibid:3).

دانش دیگری که به ارائه  تعریف از سلامت پرداخته است، جامعه شناسی پزشکی است. تعاریف جامعه شناختی از سلامت ضمن مدنظر قرار دادن عوامل بیولوژیک، بر عوامل اجتماعی، فرهنگی و روانی نیز تأکید دارند. به عنوان مثال منوچهر محسنی معتقد است سلامت از صفات بسیار متنوعی شکل می‌گیرد که عبارتند از : آمادگی برای کار، تغذیه خوب، احساس شادابی و فقدان هرگونه غم و رنج (محسنی، 45:1376).

همچنین سازمان بهداشت جهانی تحت تاثیر تعاریف جامعه شناختی سلامت را «حالت رفاه و آسایش کامل روانی، جسمی و اجتماعی می‌داند و نه فقط فقدان بیماری و نقص عضو»(همان: 45). بنابر تعریف سازمان بهداشت جهانی، سلامت را می‌بایست با توجه به عواملی نظیر سن، جنس، جامعه و منطقه زیست و در قالب حدود هنجاری مورد بررسی قرار داد.

2-1-2-  بیماری

برای تکمیل بحث تعاریف سلامت، ضرورت دارد به مفهوم مقابل آن یعنی بیماری نیز پرداخته شود تعریف بیماری نیز همانند سلامت به سادگی امکان پذیر نیست و برحسب نوع جامعه، مراحل توسعه و مسائل فرهنگی، تعاریف متفاوتی از آن ارائه شده است.