بخش اول
مفاهیم بنیادی بیمه های اشخاص
علل پیدایش، گسترش و تکامل بیمه‌های اشخاص
از آغاز پیدایش جوامع انسانی، بشر همواره در جستجوی تأمین جسمی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی خود بوده است. بیمه‌های اشخاص هم درست به همین دلیل یکی از ابداعات انسانها برای به دست آوردن تأمین اقتصادی به حساب می‌آید.
از یک دیدگاه می‌توان بیمه‌های اشخاص را به چند بخش مهم تقسیم کرد که هر یک از آنها بالقوه آثاری مثبت یا منفی در جوامع بشری دارند. بیمه‌های اشخاص علاوه بر اینکه یک محصول به حساب می‌آید، در راستای تأمین نیازهای اولیه جوامع انسانی، در زمره‌ی خدمات مهم و قابل توجه نیز شمرده میشود.
ابنای بشر نیاز به تأمین دارند و این امر غریزی و شاخه‌هایی از ثبات و اطمینان اجتماعی است. شرکتهای بیمه با ارائه بیمه‌های اشخاص، زندگی انسانها را ارزیابی نمی‌کنند؛ بلکه هدف اصلی و اساسی، ارزیابی و حراست از ارزش‌های اقتصادی زندگی انسان‌هاست. ارزش مادی و اقتصادی درآمد حاصل از کار و فعالیت یک انسان، تأمین‌کننده نیاز مادی او است که انسان بدان متکی است. بنابراین، بیمه‌های زندگی، علاوه بر جنبه خدماتی و انسانی آن، می‌تواند نیازهای مالی و اقتصادی خانواده‌ها را نیز برطرف سازد.
بیمه‌های اشخاص یکی از شاخص‌های شناخته شده در سنجش تأمین و رفاه مردم کشورهاست و کشورهایی که مردم آن به فراخور نیاز خود از این تأمین برخوردارند، با اطمینان و اعتماد بیشتری در برنامه‌ریزی، توسعه و گسترش جامعه خویش مشارکت می‌نمایند.
تاریخچه‌ی بیمه‌های اشخاص به چند قرن قبل باز می‌گردد. نخستین بیمه‌نامه، در زمان ملکه الیزابت اول صادر گردید که به صورت یک بیمه «عمر زمانی ساده»[1] بود، و زندگی بیمه‌گذار را برای مدت یک سال تحت پوشش قرار می‌داد. آقای هارولد. ای. رایز[2] در کتاب «تاریخچه‌ی بیمه در انگلستان» می‌نویسد که اولین بیمه‌نامه در 18 ژوئن 1583 صادر گردید که زندگی آقای «ویلیام گیبونز»[3] را به مدت یک سال تحت پوشش بیمهای قرار داده بود. سرمایه بیمه، معادل 3836 پوند بود که نرخ حق بیمه آن 8 درصد و 16 بیمه‌گر هر یک به فراخور حال خود سهمی از آن را تقبل کرده بودند.
بیمه‌های اشخاص در مراحل بَدوی و ابتدایی خود بر پایه و اصول علمی و فنی و مبنی بر جداول حق بیمه و نحوه‌ی انتخاب ریسک پایه‌گذاری نشده بود و به همین دلیل، توسعه و گسترش و پیدایش «جدول مرگ و میر»[4]، نقطه عطفی در تاریخچه بیمه‌های اشخاص محسوب می‌گردد؛ زیرا با به کارگیری اصول علمی و فنی در بیمه‌ها و آن هم پس از تجارب حاصله طی چند قرن، اولین بیمه‌نامه در سال 1807 میلادی بر پایه و اساس همین معیارهای فنی صادر گردید.
در سال‌های آغازین پیدایش بیمه‌های اشخاص، صدورزبدون توجه به اصول پزشکی انجام می‌شد و صرفاً کافی بود که شخص متقاضی در مقابل مدیران شرکت بیمه ظاهر گردد و آنها با مذاکره با وی و داوری ظاهری، خطر را ارزیابی کنند. در سال‌های بعد، پزشکان به جمع این مدیران اضافه شدند و ارزیابی خطر صرفاً بر اساس اظهارات متقاضی بیمه و از روی ظاهر وی انجام نمی‌پذیرفت.
به مرور زمان و با گسترش روزافزون بیمه‌های اشخاص، این روند ارزیابی غیرعملی و ناکافی به نظر می‌رسید و از سویی اهمیت معاینات کامل پزشکی به منظور گزینش و ارزیابی واقعی خطر، مورد توجه قرار گرفت و به همین دلیل، شرکتهای بیمه قبل از صدور بیمه‌نامه از متقاضی می‌خواستند تا درباره‌ی سلامتی خود از یکی از پزشکان گزارشی اخذ نماید.
به تدریج پرسش‌نامه‌هایی پزشکی شکل گرفته و کامل گردیدند و شرکتهای بیمه قبل از صدور بیمه‌نامه با ارزیابی دقیق اطلاعات مندرج در فرم‌های پزشکی و سابقه‌ی سلامتی فرد متقاضی و اعضای خانواده‌اش، به بررسی دقیق خطر مورد بیمه پرداختند.
با توجه به اینکه تجارب به دست آمده در آغاز، خلأ مشهودی را بین اطلاعات موجود و اطلاعات مورد نیاز با واقعیت‌ها نشان می‌داد، به همین مناسبت پزشکان و «محاسبان فنی» به همکاری نزدیک و تنگاتنگ پرداختند. تحقیقات در مورد مرگ و میر، منتج به آمیزش و ترکیب اطلاعات فنی پزشکی گردید؛ که در نهایت باعث به دست آمدن یک سری اطلاعات مفید در مورد عوامل مؤثر هر خطر شد و بیمه‌گران با دسترسی به این اطلاعات با اطمینان خاطر بیشتری به کار صدور بیمه‌نامه پرداختند.
بهتر است به طور خلاصه به نیاز انسانها به بیمه‌های اشخاص اشاره‌ای کنیم. بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهند که معمولاً انسانها به دلایل پنجگانه‌ی زیر به خرید بیمه‌های اشخاص اقدام می‌کنند:
1 1 نیاز اصلی و اساسی فیزیولوژیکی انسان،
2 1 نیاز به حفظ و حراست خود در قبال خطرهای خارجی،
3 1 نیاز به عشق، محبت و فعالیت‌های اجتماعی،
4 1 اقناع حس احترام نسبت به خویشتن،
5 1 خودآگاهی و تکامل.
عمدتاً خطرهایی را که انسان در برابر آنها آسیب‌پذیری بیشتری دارد، به دو نوع تقسیم می‌کنند:
الف خسارات مالی،
ب خسارات جانی.
بدیهی است که انسان نمی‌تواند زمان بروز این گونه خطرها را پیش‌بینی کند. البته در عصر حاضر و با بهره‌گیری از فن‌آوری نو می‌توان در بعضی از مواقع بروز حوادث و سوانح طبیعی از قبیل توفان یا زلزله را پیش‌بینی کرد. اما آیا می‌توان از ضرر و زیان‌های مادی آنها هم جلوگیری کرد؟ بلی، جلوگیری از ضرر و زیان‌های مادی این گونه حوادث بر عهده‌ی شرکتهای بیمه نهاده شده است که این، همانا عصاره و مفهوم یا به عبارت دیگر، کاربرد بیمه است.
آیا راهی برای جلوگیری از مرگ، به ویژه مرگ‌های زودرسی و دور از انتظار وجود دارد؟ آیا هرگز فکر کرده‌اید که مرگی زودرس می‌تواند چه عواقب اقتصادی ناگواری را به دنبال داشته باشد؟ در جوامع اسلامی، انسانها با اتکال به خداوند متعال کمتر تمایل به خرید بیمه‌های اشخاص نشان می‌دهند و حال آنکه قادر مطلق، راه و چاه را در مقابل انسانها قرار داده و راه‌های جلوگیری از مخاطرات، یا کاهش آن را به انسانها آموخته است. یکی از راه‌های کم کردن مخاطرات یا بهتر بگوییم خنثی نمودن آثار منفی مرگ نابهنگام در جوامع انسانی، تأمین قابل ابتیاع از طریق بیمه‌های اشخاص است اگر حادثه‌ای ناگوار منجر به مرگ و از دست رفتن زندگی گردد، این بیمه‌های عمر است که ضرر و زیان مالی و اقتصادی حاصل از آن را جبران می‌کنند. اما اگر حادثه منجر به از کار افتادگی یا نقص عضو گردد، غرامت تحت پوشش بیمه‌نامه حادثه یا درمانی، قابل پرداخت خواهد بود.
از دیدگاه جامعه، بیمه‌های اشخاص یک طرح اجتماعی است تا از طریق جمع‌آوری پول (حق بیمه) بتوان خسارات فوت و از کارافتادگی و نقص عضو گروهی از افراد را که زودتر از موعد مورد انتظار دچار این حوادث شده‌اند، جبران نبود.
درباره‌ی این تأمین مالی و مادی سؤالات متعددی به ذهن متبادر می‌گردد: تأمین تا چه مبلغ و چه میزان؟ خطر بیمه‌پذیر تا چه حدی با زندگی خانوادگی فرد ارتباط نزدیک دارد یا بر آن تأثیرات مثبت و یا منفی می‌گذارد؟ شواهد و دلایل متعددی، نشان‌دهنده‌ی این واقعیت‌اند که عکس‌العمل‌های افراد در مقابله با خطر تا حدود زیادی به شخصیت، تعلیم و تربیت، جنس و سن فرد بیمه شده بستگی دارد.
انسان، از کلیه موجودات برتر است. انسان می‌تواند با برنامه‌ریزی و آینده‌نگری، اقدامات آتی خود را طراحی و برنامه‌ریزی کند. این همان استعداد، حق و آزادی اوست که وی را در تصمیم‌گیری توانا می‌سازد تا ازین طریق هویت فردی خود را حفظ کند. باید گفت که تأمین مالی و اقتصادی است که بشر را وادار به تحرک و فعالیت بیشتر می‌کند. لذا تأمین اقتصادی قابل قبول، باعث جلوگیری از بسیاری خطاهای انسانی می‌گردد و تا حدودی از طریق آن می‌توان اصالت و خصیصه‌ی انسان بودن را حفظ کرد. از طریق تأمین مالی و اقتصادی است که می‌توان روابط متقابل انسانها را در قبال یکدیگر و جامعه انسانی شکوفا نمود و این‌ها همه علاوه بر بعد روحانی زندگی بشری است.
گفتیم که ابنای بشر همیشه در معرض خطرهای گوناگون و جدی قرار دارند. و اشاره شد که این خطرها به دو دسته خطرهای مالی و جانی تقسیم‌بندی می‌شوند. خطرهای مالی، مانند: آتش‌سوزی، توفان، و صاعقه، زلزله یا از بین رفتن اموال در زمان حمل و صدها مورد مشابه دیگر و خطرهای جانی، مانند: فوت ناشی از حادثه، نقص عضو و از کارافتادگی که باعث از دست رفتن یا کاهش درآمدهای مالی و اقتصادی یک شخص می‌گردند. فرضیه بیمه‌های اشخاص، کاهش آثار اقتصادی این خطرها برای خانواده‌هاست. در واقع، خوشبختانه افرادی که دچار حوادث نمی‌شوند، به کمک افراد حادثه دیده می‌شتابند و آنها را یاری می‌کنند؛ زیرا یک نفر نمی‌تواند این گونه آثار اقتصادی را به تنهایی جبران نماید. لذا افراد با پرداخت مبالغی به عنوان حق بیمه، خود را آماده می‌سازند تا چنانچه حادثه‌ای ناگوار به سراغ آنها بیاید، بتوانند با بهره‌گیری از این وجوه ناچیزی که در صندوق شرکتهای بیمه جمع شده است، خسارت خود را جبران نمایند.
3 اصول قراردادهای بیمه‌های اشخاص
بیمه‌های اشخاص، یکی از انواع بیمه‌های بازرگانی است که به منظور جبران توقف درآمد بیمه شده ابداع گردیده است، این توقف خواه بر اثر مرگ باشد یا نقص عضو و یا از کارافتادگی. قرارداد بیمه، سندی است حاکی از تعهد جبران زیان و پرداخت غرامت که در صورت تحقق خطرهای مورد بیمه می‌تواند تا حدود خیلی زیادی پوشش اجتماعی نسبتاً مهمی را بین اقشار کم درآمد جوامع پیش‌رفته صنعتی بسط و گسترش دهد.
قانون بیمه‌ی انگلستان که به دلیل قدمت از اعتبار جهانی برخوردار است، مقررات بیمه‌های اشخاص را برای اولین بار در آوریل 1757 تدوین نمود، این قانون مجدداً در سال 1774 اصلاح گردید. در طول مدت 232 سالی که از تدوین این قانون تا به امروز می‌گذرد، بیمه‌گران اقصی نقاط جهان با استناد به فراگیر بودن قانون و تأمین‌های مالی، اقتصادی و انسانی آن، به دنبال ابداع طرح‌های نوینی بوده‌اند تا دامنه‌ی پوشش را گسترش و کاربرد جهانی بیمهای اشخاص را در بین توده‌های محروم و کم درآمد و نیازمند به تأمین، توسعه دهند.
بیمه‌های اشخاص، سندی است مکتوب و حاکی از توافق‌های بیمه‌گر و بیمه‌گذار که حدود وظایف هر یک را در مقابل دیگری به صراحت معین و مشخص نموده است. ماده یک قانون بیمه ایران عقد بیمه را چنین تعریف می‌کند:
«بیمه عقدی است که به موجب آن یک طرف تعهد می‌کند در ازای پرداخت وجه یا وجوهی از طرف دیگر در صورت وقوع یا بروز حادثه خسارت وارده بر او را جبران نموده یا وجه معینی را بپردازد. متعهد را بیمه‌گر، طرف تعهد را بیمه‌گذار و وجهی را که بیمه‌گذار به بیمه‌گر می‌پردارد حق بیمه و آنچه را که بیمه میشود موضوع بیمه می‌نامند».
ماده 2 همین قانون بیمه ایران، بیمه‌نامه و مشخصات آن را چنین تعریف می‌کند: «عقد بیمه و شرایط آن باید به موجب سند کتبی باشد و سند مزبور مرسوم به بیمه‌نامه خواهد بود».
بنا به تعریف فوق، بیمه نامه در حقیقت آثار عقد بین بیمه‌گر و بیمه‌گذار است که به موجب آن بیمه‌گر متعهد میشود در صورت تحقق خطر موضوع بیمه، خسارت وارده را جبران کند و در مقابل، بیمه‌گذار که موظف به پرداخت حق بیمه گردیده است و مکلف میشود الزاماتی را در حین اجرای قرارداد، ایفا نماید. بیمه نامه های معمول در مؤسسات بیمه از دو قسمت جدول مشخصات و شرایط عمومی تشکیل شده است. در جدول مشخصات، اطلاعات خاص مربوط به بیمه‌گذار، تاریخ انعقاد قرارداد، سرمایه مورد بیمه ذکر میشود. ماده 3 قانون بیمه ایران درباره موضوعاتی که باید به طور صریح در بیمه‌نامه درج گردد، چنین حکم می‌کند: